ئەمە دوا بەشی ئەو زنجیرە دیمانەیەیە كە من لەگەڵا هاوڕێم زیرەك كەمال ئەنجاممدا، بەڵام بڕیارمانداوە لە ئایندەیەكی نزیكدا درێژەی پێ بدەین‌و چەندین چەمك‌و كایەی تری فیكری‌و سیاسی‌و كلتوری شەن‌و كەو بكەین.
بەشی سێیەم و كۆتایی
-باشترە بێیتەوە ناو قسەكردن لەسەر ئیسلامی سیاسی‌و زیاتر لەسەر ئەو جیهانە قسە بكەی كە ئیسلام خۆی بە سیاسی كردووە، هۆكارەكان چین‌و ئەمە لە كوێوە سەرچاوەی گرتووە، ئایا بەڕاست ئایین‌و سیاسەت لە كوێ پێویستیان بە یەك هەیەولە كوێشی رووبەڕووی یەكتر دەبنەوە، یان بۆ دەبێت عەلمانی‌و دیموكراسی‌و چەپ‌و لیبڕاڵەكان لە سیاسەتكردن بۆ خۆیان بەڕەوا بزانن بەڵام لە شوێنكەوتووانی ئایینەكان قەدەغەی دەكەن، یان بەڕەوای نازانن ئایا ئەمە پێچەوانەی دیموكراسییەت نییە كە ئازادی بیركردنەوە‌و هەڵبژاردنی جۆری روانینی بۆ مرۆڤەكان بەرجەستە كردوەوە؟
+زۆر راستە منیش بڕوام بە ئازادی مەرجدارنییە، ئازادی ئازادییە، وەكو چۆن لیبڕاڵییەك، ماركسییەك، دیموكراسیخوازێك بۆی هەیە سیاسەت بكات موسڵمانێك‌و یاخود هەڵگری هەر جۆرە ئاینێكی تریش بۆی هەیە سیاسەت بكات، بەڵام دەبێت كۆی ئازادییەكانیش لە ژێر چەترێكی یاسایی دەستوریدا كۆبكرێنەوە، دەبێت لە ژێر سایە‌و سێبەر‌و رۆشنایی دەستووردا پیادەی مافە ئازادییەكانی خۆیان بكەن، ئەگینا دەبێتە فەوزای سیاسی‌و سەرەنجام هەموو بەهاو فۆرم‌و ئازادییەك لە دەست دەچێت، واتا هەرگیز مەترسی ئیسلامییەك لەوەدانییە كەوا سیاسەت دەكات‌و خۆی لە چوارچێوەی حزبێكی ئیسلامی سیاسیدا رێك دەخات، بەڵكو مەترسییەكە لەوەدایە كە لە دەرەوەی فیكری دیموكراسی‌و بنەماكانی ئازادی گەمەی سیاسی بكات، ئەمە بۆ ماركسییەك‌و ناسیۆنالیستێكیش هەر راستە، بۆ نموونە لە هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك حزبی ئیسلامی سیاسی هەیە‌و ئەوانیش وەكو عەلمانی‌و شیوعی‌و نەتەوەییەكان مۆڵەتی كاركردنیان لە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم وەرگرتووە.
وەتاڕادەیەكی باشیش پەیوەندی سیاسی نێوان ئیسلامی‌و ماركسی‌و نەتەوەیی‌و دیموكراسی‌و سۆسیال دیموكراسەكانی هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی باشدایە‌و من ئەمەش بە خاڵێكی درەوشاوە دەزانی لە وڵاتەكەمان، لە قۆناغی ئێستادا واتا چ ئیسلامییەك چ چەپ‌و نەتەوەیەك هەر كامێكیان لە دەرەوەی رێسا یاسایی‌و دیموكراسییەكان سیاسەت بكەن وەكو یەك مەترسیدارن.
-من هەست دەكەم جۆرێك لە روانینێكی رووكەشانە‌و گەشبینانە بە قسەكانتەوە لەم بارەیەوە دیارە، چونكە من دۆخەكە وانابینم‌و بەیەكەوە ژیان لە نێوان ئیسلامی‌و عەلمانییەكانی كوردستان بریتییە لە كۆمەڵێك موجامەلەی سیاسی‌و رایەڵەی پەیوەندییەكانیان سیاسەتێكی بێزەنتی رووكەش دایڕشتووە، من تاكو ئێستا نەمبینیوە یاخود نەمبیستووە ئیسلامی‌و عەلمانییەكان بێ پێچ‌و پەناو راشكاوانە گفتوگۆیەكی فیكری بكەن، ئەوەی هەیە شەڕی سیاسی‌و گفتوگۆی سیاسی هەیە، ئەوەندە فۆڕمێكی دیموكراسی نییە، ئاخر من‌و تۆش دەبینن زۆرجار عەلمانییەكان ئیسلامییەكان بە توندڕەو دەزانن‌و ئیسلامییەكانیش عەلمانییەكان بە كافر دەزانن، ئایا ئەمە هەقیقەی دیموكراسیەتە؟
-زۆر راستە بەیەكەوە ژیانی جیاوازییەكان‌و گفتوگۆی هێمانە‌و دیموكراسیانە، ئەوەندەی رەهەندێكی سیاسی هەیە، ئەوەندە رەهەندێكی فیكری فەلسەفی نییە، كەگروپ هێزە جیاجیاكان كە لەسەر مێزی گفتوگۆ دادەنیشن بە زمانی سیاسی یەكتری دەدوێنن‌و هەرگیز هەست ناكرێت ئەوانە لە فیكر جیاوازن، یان زۆرجار دەبینن دوو حزب پەیوەندییان لەوپەڕی بەهێزیدایە‌و لە پڕ لە رێگای تیفی‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەردەبنە گیانی یەكتری‌و وەكو دوژمنی باوەكوشتە دەكەونە پەلاماردان‌و شكاندنی وێنەی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی یەكتری، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەوەی كە حزب‌و هێزە سیاسییەكانی كوردستانی لە یەك چوارچێوەدا كۆكردۆتەوە جەبرێكی سیاسی ناچارییە نەك بڕوا بوون بە دیموكراسییەت. خاڵێكی تر ئەوەیە كە ئەمڕۆ هیچ هێزێكی سیاسی ناتوانێ تەواوی كوردستان كۆنتڕۆڵا بكات بۆیەش پەراوێزێكی بۆ گفتوگۆ هێشتۆتەوە.
-من زۆرجار هەست دەكەم كە ئێمەی كورد خەڵكانێكین زۆر حەزمان لە (المبالغە) زیادەگۆیی‌و زیادەرۆیی هەیە، لە هەموو شتێك‌و لە قسەكردن لەسەر هەر پرس‌و بابەت‌و رووداوێك، دیاردە‌و مەسەلەكان لە قەبارەی خۆی گەورەتر دەكەین، یان شتی بچووك گەورە دەكەین‌و وە بە پێچەوانەشەوە هەست ناكەی، ترس لە ئیسلامی سیاسی لە قەبارەی خۆی گەورەتر كراوە‌و لكاندنی دەستەواژەی تیرۆر‌و تۆقێنەر بە ئیسلامییەكان، جۆرێكە لە ناهەقی بەرامبەریان؟ ئایا هەقیقەی دیموكراسیەت ئەوەنییە هەموو كەس ئازادە لەوەی چۆن دەڕوانێتە سیاسەت، دنیا، ژیان، مردن، ئایین؟
+دەزانی پرسیارەكەی تۆش جۆرێكە لەناهەقی بەرامبەر ئەوانەی قسە لەسەر ئیسلامی سیاسی دەكەن، چونكە من نەخۆم‌و نە بەشێكی زۆری هاوڕێ‌‌و برادەرەكانم ئاوا سەیری ئیسلامی سیاسیمان نەكردووە، هەر بە خودی پرسیارەكەی تۆش ئەوە دیارە كە تۆش بیركردنەوەت وەكو ئێمەیە‌و بەڵام بەڕێزم بیرت نەچێت چۆن دەرمانی ئێكسپابەر جەستەی مرۆڤ ژەهراوی دەكات، ئاواش ئایدیۆلۆژیا‌و فیكری توندڕەوی‌و دژە دیموكراسی‌و مرۆیی جەستەی سیاسی‌و حوكمڕانی‌و بیركردنەوەی مرۆڤەكان ژەهراوی دەكات، من هەرگیز ئیسلامی سیاسی لە فۆڕمی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بە مەترسی نابینم كە هێزێكە بڕوای بە دیموكراسییەت هەیە‌و رێز لە بیروڕای جیاواز دەگرێت، بەڵكو ئیسلامی سیاسی لەوێدا بە مەترسی دەبینم كە خۆی لە فۆڕمی قاعیدە‌و داعشیدا بەرجەستە‌و نمایش دەكات، من ئیسلامی سیاسی‌و هەموو ئەوانەش ئیدیعای ناسیۆنالیستی‌و لیبراڵی‌و دیموكراسی لێ دەكەن، بەڵام دیموكراسییەت لای ئەوان پەیژەیەكە‌و پێیدا سەردەكەون‌و بەڵام هەر كاتێك گەیشتنە سەرەوە پەیژەكەش لەگەڵا خۆیاندا دەبەن‌و بە كەسی تر رەوانابینن سەركەوێت، واتا لای من بە تەنها ئیسلامی سیاسی مەترسی نییە بەسەر ژیانەوە، بەڵكو ئەوانەش مەترسیدارن كەوا پۆست‌و دەسەڵات بە ماف تێدەگەن نەك بە ئەرك‌و بەرپرسیارێتی. بیرت نەچێت (لینین) زۆر بە وردی باسی شێواندنی فیكرو ئایدیای مرۆڤی كردووە‌و لە كتێبی (نەخۆشی چەپڕەوی منداڵانە لە كۆمۆنیزم) مەترسی توندڕەوی لەناو ماركسییەكانیش خستۆتەڕوو.
-من باسی كوردستان دەكەم ئایا رووبەڕوو بوونەوەی ئیسلامی سیاسی بەوە دەكرێت تۆ رێگانەدەی كادیرێكی ئیسلامی ببێتە بەڕێوەبەری فەرمانگەیەك؟ بەوە دەكرێت تۆ بیخەیە دەرەوەی ژیانی ئیداری‌و پۆستی بەرپرسیارێتی‌و فەرمانڕەوایی؟ یان هەر كاتێك گروپێكی ئایینی كارێكی توند‌وتیژی ئەنجام بدات، بكەوینە گرتن‌و راوەدوونانی ئیسلامییەكان كە بەداخەوە ئەمە لە كوردستان هەیە؟
+نەخێر من هەرگیز لەگەڵا ئەوەنیم‌و بگرە دژیشی دەوەستم، لەبیرت نەچێت، هەر كاتێك ناهەقی بەرامبەر بە ئیسلامییەكان كرابێت‌و هێرشكرابێتە سەر بارەگاو كادیرەكانیان من وەكو شیوعییەك‌و سەدان كەسی تر لە هاوڕێ‌‌و هەڵگرانی ئاڵای چەپ‌و تازەگەری دژی وەستاوین، بەداخەوە ئەوەی لە كوردستان كار لەسەر ئیسلامی سیاسی دەكات، دەزگاكانی هەواڵگری‌و پۆلیسی نهێنین، نەك دەزگاكانی ئەكادیمی‌و توێژینەوەی زانستی، ئەوەی قسە لەسەر ئیسلامی سیاسی دەكات، زمانێكی سادەگۆیی‌و رووكەشانەی سیاسییە، نەك زمانی عەقڵا‌و فەلسەفە.
-تۆ پێگەو قەبارەی ئیسلامی سیاسی لە هەرێمی كوردستان چۆن دەبینی؟ یاخود دەمەوێت بڵێم بۆچی ئیسلامی سیاسی، سەرەڕای ئەوەی لە كایەی كاركردندا دەیان دەقی قورئانی‌و وتراوە پیرۆزییە ئانییەكان دەكاتە میكانیزم‌و باكگراوندی ئیشكردنی خۆی، بەڵام لە كوردستان كە زۆرینەی خەڵكەكەی موسڵمانە ناتوانن متمانەیەكی گەورەی جەماوەری لە هەڵبژاردنەكان بەدەست بهێنن‌و بە هەموویان لە بیست كورسی پەرلەمانی تێناپەڕن، هەست ناكەی زیادەڕۆیی هەیە لە قسەكردن لەسەریان‌و لە قەبارەی خۆیان زیاتر ناویان دەهێنرێت؟
+تەماشا گیانی من، دەڵێن دوو كەس كۆمەڵگا وێران دەكەن ئەوانەی قسە دەكەن‌و نازانن قسە بكەن، ئەوانەی دەزانن بەڵام قسە ناكەن، من لە تەوەرێكی تری قسەكانیشم ئەوەم گوت كە ئەوەی لەسەر ئیسلامی سیاسی قسە دەكات عەقڵانییەت‌و فیكرو مەعریفەتە، بەڵكو ململانێ لەگەڵیان، درێژكراوەی ململانێی نێوان حزبە ناسیونالیستەكانە لەگەڵا یەكتری، كە لە شەستەكانەوە دوور لە عەقڵانییەت‌و پرەنسیپەكانی دیموكراسییەت جیاوازی‌و مملانێی خۆیان خستۆتە ناو بەرداشی پێكدادان‌و شەڕێكی خوێناوی.
-مەبەستم ئەوەیە ئیسلامییەكان ئەو هێزە سیاسییە كۆمەڵایەتیە كاریگەرەن، كەهەمووانی بەخۆیەوە سەرقاڵا كردووە‌و بەمن‌و تۆشەوە؟
+دەزانی هەڵەیەكی كوشندەیە ئەگەر تۆ پێت وابێت قەبارەی سیاسی‌و ئامادەیی رێكخراوەیی ئیسلامییەكانی كوردستان ببەستینەوە بە ژمارەی كورسییەكانی ئەوان لە پەرلەمان، یان پێمان وابێت ئیسلامییەكان چەند كورسی لە پەرلەمان بەدەست دەهێنن، هەر ئەوەندەش كاریگەرییان هەیە لەسەر كۆمەڵگای ئێمە، بەداخەوە من ئەم تێڕوانین‌و تێگەیشتنە كەم خوێن‌و سادەیە لای چەپ‌و دیموكراسیخوازان‌و ناسیۆنالیستەكانی كوردستان دەبینم، بەڵام من ئەوە بە پێچەوانەوە دەبینم، چونكە ئیسلامییەكانی كوردستان بە تەنها لەناو كایەی سیاسی‌و ململانێ‌و پێشبڕكێی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كاریان نەكردووە، بەڵكو بەوپەڕی زیرەك‌و لێزانی شۆڕبوونەتەوە بۆ ناخی كۆمەڵگاو یەكەیەكەی خانە وردەكانی ژیان‌و ژیاری كۆمەڵگای ئێمەیان تاڕادەیەكی زۆر كۆنتڕۆڵكردووە.
-چۆن؟ یان مەبەستت لەمە چییە‌و ئەگەر وردتر‌و روونتر لەم بارەوە قسە بكەن؟
+هەڵبەت ئایین لای من پشت بە غایبانییەت‌و دەسەڵاتی سەرووی كات‌و مێژوو دەبەستێت‌و بانگەشەی مرۆڤ دەكات بۆ خۆبەدەستەوەدان‌و گوێڕایەڵی رەها بۆ دەقەكان‌و وەرگرتنی زانیاری لە رێگای گوێ‌‌و ئامۆژگاری نەك بەڵگە‌و سەلماندن، بەڵام لەگەڵا ئەوەش بەر لەوەی ئیسلامی سیاسی لە كوردستان خۆی لە چوارچێوەی حزب رێكبخات ئایین پڕ بە باڵای گەلی كورد بوو، ئایین وزەیەكی رۆحی‌و دەروونی‌و لەزۆر بواریشدا بوونێكی ئیجابی بوو بۆ هاندانی مرۆڤەكان بۆ كاری باشە‌و ئاكاری مرۆیی، بیرمان نەچێت دایك‌و باوكانی ئێمە بە پەروەردە‌و پاڵنەرێكی ئایینی ئێمەیان فێری راستگۆیی‌و بە تەنگەوچوونی هەژار‌و بێكەسان كرد، تەنانەت بەشی هەرەزۆری ئەوانەی لە پێناوی گەل‌و نیشتمان شەهید بوون خەڵكانێكی نوێژكەر‌و باوەڕداربوون، بەڵام لەگەڵا دروستبوونی ئیسلامی سیاسی، كۆمەڵگای ئێمەش لە زۆر رووەوە دەگۆڕێت، ئایین لە وزەیەكی رۆحی دەبێتە وزەی رق هەڵگرتن لەوەی تر.
-دەكرێت بە بەڵگەوە جیاوازییەكانی نێوان هەردوو قۆناغی بەر لە دروستبوونی ئیسلامی سیاسی‌و دوای دروستبوونی ئیسلامی سیاسی بخەیەڕوو؟
+بەڵێ 1-جاران دایكان‌و باوكان‌و سەرجەم خەڵكی وڵاتەكەمان پێیان وابوو لە كاتی تەنگانە‌و كارەساتداو لە هەمووحاڵەتێكدا خوا بەرگری لە مرۆڤ دەكات، بەڵام دوای دروستبوونی ئیسلامی سیاسی روئیاو قەناعەتی خەڵك وەرچەرخاو لە ئێستا خەڵكی پێی وایە دەبێت مرۆڤ خۆی بەرگری لەخوا بكات. 2-جاران خەڵكی ئێمە بەردەوام دەست‌و نزا لەسەر بەرماڵی نوێژ داوایان دەكرد خەڵك بچێتە بەهەشت، لە ئێستادا بەشێك لە ئیسلامییەكان دەستەو دوعا داوا لە خوا دەكەن كەوانە بچنە بەهەشت كە وەكو ئەوان بیردەكەنەوە‌و ئەندامن لای ئەوان‌و بە بڕیاری ئەوان هەڵس‌و كەوت دەكەن. 3-جاران خەڵكی لەپێناوی خوا مرۆڤییان خوش دەویست، تەنانەت ئەوانەی لەسەر ئاینێكی تربوون، یاخود بێ باوەڕیش بوون، بەڵام لە ئێستادا پەروەردەیەكی ئایینی هەیە كە دەبێت لەپێناوی خوا رقت لە خەڵك بێتەوە. 4-جاران موسڵمان سەرقاڵا بوو بە قەناعەت‌و بیروباوەڕی خۆیەوە، بەڵام ئێستا سەرقاڵە بە بیروباوەڕی قەناعەت‌و شێوازی بیركردنەوەی خەڵكی تر. 5-جاران مرۆڤی موسڵمان خەریكی پەروەردەكردنی خۆی بوو، بەڵام ئێستا موسڵمانی سیاسی خەریكی پەروەردەكردنی خەڵكە‌و بەڵام خۆی پەروەردە ناكات. 6-جاران خەڵكی لە گوند‌و شار بە زۆری ناوی كوردیان لە منداڵەكانیان دەنا، بەوانەشی كە لە سەنگەری رژێمی عێراق بوون‌و دژی گەلەكەیان بوون، بەڵام لە ئێستا بەشی هەرەزۆری منداڵەكانی كورد ناویان عەرەبییە. 7-جاران خەڵكی شان بە شانی ئەركە ئاینییەكان، شانازی بە جل‌و بەرگی كوردی‌و كوردبوونی خۆیان دەكرد، بەڵام لە ئێستا بەشێكی زۆر شانازی بە نیقاب‌و باڵاپۆشی سعودی دەكەن. 8-جاران مزگەوت‌و حوجرەو تەكیەو خانەقا‌و دیوەخان‌و بەشی زۆری ناوەندە ئایینی‌و كۆمەلایەتیەكان، شوێنی ئەزبەركردنی شیعری مەحوی‌و نالی‌و جزیری‌و مەولەوی‌وناوەندی بەرگری كردن بوون لە بوژانەوە‌و پێشخستنی زمانی كوردی، ئێستا مزگەوتەكانی ئێمە دابەش بوونە بەسەر كۆمەڵێك حزبی ئایینی‌و نائایینداو بەشێكی بەرچاویان بوونەتە ناوەندی هێرشكردن بۆ سەر جەژنی نەورۆز‌و مۆركی نەتەوایەتی‌و باسكردن لە ئیسلامبولی‌و مەودودی‌و قەرەزاوی‌و تەكفیركردنی ئەوانەی كە وەكو ئەوان بیرناكەنەوە.
-دەپرسم ئەم دۆخە بۆ وای لێهات؟ هۆكارەكانی چی بوون؟ ئایا لەمەدا بە تەنها نوخبەی ئایینی‌و گروپە ئایینییەكان بەرپرسیارن؟
+دەزانی هۆكارەكان گەلێك زۆرن‌و هەندێكیان نێودەوڵەتی‌و هەندێكیان هەرێمایەتی‌و بەشێكیشی پەیوەندی بە خودی ئایین خۆی هەیە وەكو دەق، هەڵبەت ئەو رێنیسانسەی ئەوروپای گرتۆتەوە رۆڵێكی گەورەی بینی لە راهێنانی ئایینی مەسیحی لەگەڵا واقیعی نوێ‌‌و ئەو دەستكەوت‌و بەرەنجامە زانستییانەی مۆدێرنە بەدەستی هێنا، ئایین بۆ تاكو نیشتمان بۆ هەمووان بووە وێردی سەرزاری بەشێكی زۆری خەڵك‌و قەشەو پیاوانی ئاینی‌و نوخبەی خوێندەوار‌و هونەرمەندان‌و بیرمەندان بەشداربوون لەسەرخستنی رێنیسانس، هەڵبەت بەر لەوەی رێنیسانسیش لە ئەوروپا سەرهەڵبدات، لە جیهانی ئیسلامی هەر لەسەرەتای سەدەی نۆیەمی زایینی لەسەر دەستی فاڕابی‌و دواتر ئیبن ئەلعەرەبی‌و دەیان زانا هەوڵێكی لەم شێوەیە درا، بەڵام بە حوكمی ئەوەی هاتنەكایەی شۆڕشی پیشەسازی هاوشانی رێنیسانسیش هاتەكایەوە، بەڵام ئەوە لە وڵاتانی ئیسلامی رووی نەداو هەوڵی تازەگەری تەنها لە چوارچێوەی كۆمەڵێك زانای ئایینی مایەوە‌و هەر بۆیەش ئەو گۆڕانكارییە گەورەیەی رێنسانیش لە ئەوروپاكردی، لە جیهانی ئیسلامی ئەمە نەكرا، بۆیەش هەرزوو ئەو نوخبەی رۆشنبیرییە ئایینیەی ویستی رێنیسانس بكات یەكەم بەریەكەوتنی لەگەڵا نوخبەی سەلەفی ئایینی بوو، ئەوەبوو ئیبن سینا لە بەرامبەر ئیمامی غەزالی‌و فاڕابی بەرامبەر تەیمیەو محەمەد عەبدە بەرامبەر محەمەد عەبدولوەهاب‌و حەسەن حەنەفی بەرامەر سەید قوتب‌و تەها حوسێن بەرامبەر حەسەن بەنناو عەبدولحەمید بەرامبەر غەنوشی تێكشكان.
-باشە ئەدی ئەو فاكتەرە كوردستانیانە چی بوون كە بوونە هاتنە پێشەوە‌و بەهێزبوونە ئیسلامی سیاسی‌و پاشەكشەی بەرهەمە فیكری‌و فەلسەفییەكان مۆدێرنە؟
+هەڵبەت یەكەم فاكتەر كە بووە هۆی ئەمە خودی ئەو حزبانەن كە لەسەرەتای نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم بەناوی مۆدێرنە لە دایك بوون، هەڵبەت حزب خۆی سەر بە دنیای مۆدێرنەیە، بەڵام حزبەكان لە وڵاتی ئێمە ئەگەرچی لە رووی بەرنامە‌و پەیڕەوی ناوخۆ مۆدێرنەن، بەڵام لە رووی كرداری تێكەڵەیەكن لە فیكری خێل‌و ئایین‌و ترادیسیۆنە سوننەتییەكان، واتا حزبەكانی ئێمە ئەوەندەی لە رووی كرداری هێزی لۆكاڵی‌و عەشایەری‌و سوننەتی بوون، ئەوەندە سەروكاریان لەگەڵا مۆدێرنێتە نەبووە، ئەمەش دەرگای بۆ نوخبەی ئایینی كردەوە كە شەڕ لەگەڵا حزب بكات‌و ناچاری بكات خەسڵەتی ئایینی وەربگرێت.