بەشی دووەم
خوێندنەوەی : مەغدید حاجی
(ئەم كتێبە بە زمانی عەرەبی لە لایەن پ.د. عەبدولفەتاح بۆتانی نووسراوەو ( 976 ) لاپەڕەیە ، ساڵی ( 2023 ) لە (چاپخانەی ڕۆژهەڵات) لە هەولێر چاپكراوە، لە بەشی یەكەمدا بە هەڵە نووسیبووم (چاپخانەی شەهاب).
نووسەری كتێب پ.د. عەبدولفەتاح بۆتانی، لە وتەی بەرایی كتێكەیدا، كە (14) لاپەڕەیە ، باس لە كارەساتی كودەتای 8 ی شوباتی 1963 دەكات و دەڵێ : " لای من یەقینە كە ئەو كارەساتەی بەسەر عیراق و حیزبی شیوعی هات ، هۆكارەكەی سیاسەتی حیزبی شیوعی و هێزە دیموكراسییەكان بوو،كە بەردەوام بوون لەسەر پشتگیریكردن لە عەبدولكەریم قاسم، لەوكاتەی عەبدولكەریم دەستی كردبوو بە سەركوتكردنی حیزبی شیوعی و كورد..لە هەمان كاتدا ولەو بارودۆخەدا بەعس و هێزە تاریكپەرستەكان بواریان بۆ ڕەخسا كە لە 8 ی شوباتدا دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرن"..
دیارە مەبەستی د. عەبدولفەتاح ئەوەیە، دەبوو حیزبی شیوعی دەستپێشخەربا بۆ وەرگرتنی دەسەڵات و ڕێگاگرتن لە بەعسی فاشست و قەومییە شۆڤینییەكان و پاراستنی ڕەوتی شۆڕشی چواردەی تەممووز . كە حیزبی شیوعی عێراق ئەم دەستپێشخەرییەی نەكردووە، ڕێگا خۆش بووە بۆ نەیارانی شۆڕش و حیزبی شیوعی، كودەتا ئەنجام بدەن. لە ئەنجامدا عەبدولكەریم و شۆڕش و بە هەزاران شیوعی و دیموكراسی بوونە قوربانی..
هەر لە بەراییدا، نووسەر وەڵامی ئەو تۆمەتە ناڕەوایانە دەداتەوە كە لە موسڵ بۆ شیوعییەكان هەڵبەسترابوو، لە كاتی بزووتنەوە شكستخواردووەكەی عەبدولوەهاب شەواف لە ساڵی 1959 دا. (ل 14 - ل 16)
نووسەر لە ( ل25 تاكو ل45 ) بە بەڵگەو نەخشەو چەند خشتەیەك و زانیاری جوگرافی و مێژوویی، سەلماندوویەتی كە شاری موسڵ هەر لە كۆنەوە شاری هاوبەشی عەرەب و كورد و پێكهاتەكانی دیكەیە.
مێژوونووس لە ل(61 -ل 74 ) باس لە ڕێكخستنەكانی بەرایی حیزبی شیوعی عیراق لە لیوای موسڵ دەكات و تیشكی خستۆتە سەر سەرەتاكانی بڵاوبوونەوەی بیروباوەڕی ماركسی لە عیراق بە گشتی و لە شارە گەورەكانی وەكو بەغداو موسڵ بە تایبەتی .. ئەوە ڕووندەكاتەوە كە پۆلیس لە ڕێكەوتی 15 ی ئابی 1942 دەستی بەسەر یەكەمین بڵاوكراوەی شیوعی لە موسڵدا گرتووە. لە ساڵی 1943 یشدا ڕۆژنامەی (القاعدە) ئۆڕگانی حیزبی شیوعی عیراق پەیامنێری لە شاری موسڵ هەبووە.
دیارە شیوعییەكان لە سەرەتای چلەكاندا ژمارەیان لەم شارەدا كەم بووە، بەڵام لە نیوەی دووەمی چلەكاندا ڕێكخستنی حیزب گەشەی كردووەو بەشێكی زۆری شیوعییەكانی موسڵ كریستیان بوون.
ڕێكخستنەكانی حیزبی شیوعی عیراق لە ماوەی نێوان( 1948 و 1963 ) تەوەرێكی دیكەی بەشی یەكەمی كتێبەكەیە. لەم تەوەرەشدا مێژوو نووس، بە وردی و تێرو تەسەلی باس لە ڕێكخستن و چالاكییەكان و كەسە چالاكەكان و بەرپرسەكان دەكات .
ئەوەی جێگای تێڕامانە زۆربەی شیوعییەكانی ناوشاری موسڵ لە چلەكان و پەنجاكاندا عەرەب و كریستیان بوون.بەكەمی ناوی شیوعی كورد لە ناو ڕێكخستنەكانی ئەو كاتە بەدیدەكەین. ئەمەم لەم كتێبەو لە كتێبی بیرەوەرییەكانی یوسف حنا یوسف (ابو حكمت) بۆ ساغبۆتەوە.
لە ل 75 ی كتێبەكەی د. عەبدولفەتاحدا هاتووە:" هاشم حوسێن دەڵێ و لە قسەكەشیدا عەدنان چلمیران پشتگیری دەكات كە حیزبی شیوعی لە چلەكاندا لەو دوانە پێكهاتووە، ئەگەر هەردووكیان گیران، ڕێكخستنەكە كۆتایی دێت"!! بەڵام لە لاپەڕە ( 74 - 76 ) ئاماژە بۆ ناوی یوسف حنا(ابو حكمت) كراوە كە لە چلەكان بۆ ماوەیەك بەرپرسی حیزبی شیوعی بووە لە موسڵ . هەروەها لە بیرەوەریەكانی (ئەبو حیكمەت) دا( ل 52 ) هاتووە كە " سەركردایەتی حیزبی شیوعی لە ساڵی 1947 ئەبو حیكمەتی ناردۆتە موسڵ بۆ وەرگرتنی بەرپرسیارێتی حیزب لە لیوای موسڵ".
ئەبو حیكمەت كە گەیشتۆتە موسڵ دەستەیەكی سەركردایەتی پێكهێناوە لەو پێنج هاوڕێیە:( بهنام شماس تۆما، بهنام بوترس،عومەر ئەلیاس، سەبری پوترس، سموئیل، یوسف حنا ــ ابو حكمت) بڕوانە بیرەوەریەكانی ئەبو حیكمەت، چاپی دووەم، ل 211 .
سەرنج بدەنە ناوەكان زۆرینە كریستیانن.
لە هەمان بەشدا مێژوو نووس د. عەبدولفەتاح ئاماژەی بۆ پەرەسەندنی چالاكی (حشع)لە موسڵ كردووە لە ساڵانی( 1956 ، 1957 ، 1958 ) هەروەها ئاماژەی بۆ پەیوەندییان لەگەل حیزبی شیوعی سوری لە ڕێگای هاتوچۆی شیوعییەكان بۆ سوریا . هەروەها چاودێری زۆری پۆلیس لەسەر جموجۆلی شیوعییەكان هەبووە.
خاڵێكی دیكەی جێگای سەرنج لە چلەكان و پەنجاكاندا تاكو شۆڕشی 14 ی تەمموزی 1958 ،بوونی ئافرەت لە ناو ڕێكخستنەكانی حیزبی شیوعی لە موسڵ یان نەبووە، یان زۆر كەمبووە، بەڵام لە ساڵی 1957 بە دواوەو بە تایبەتی دوای شۆڕشی 14 ی تەمموز 1958 ، ژمارەی ئافرەت زیادی كردووە و كۆمەڵەی ئافرەتان ڕۆڵی دیاری بینیوە،وایلێهاتووە ژمارەی ئەندامانی گەیشتۆتە هەزار ئافرەت.
نووسەر لە ( ل 89 تاكو ل 94 ) باس لە چالاكی و ژیانی شیوعییەكان دەكات لە زیندانەكانی ڕژێمی پاشایەتیدا.. زیندانەكان لەو قۆناغە مێژژییەدا بەردەوام پڕ بوون لە تێكۆشەرانی شیوعی . شیوعییەكان لە ناو زیندان ژیانی خۆیان ڕێكدەخست،خولی نەهێشتنی نەخوێندەوارییان دەكردەوە، موحازەری ڕۆشنبیرییان لەسەر بابەتەكانی مێژوو ، سیاسەت، ئابووری پێشكەش دەكرد. لە هەمان كاتدا لە زیندان ڕێكخستنی حیزبیان بە نهێنی دامەزراندووەو پەیوەندیشیان لەگەل سەركردایەتی حزب لە دەرەوەی زیندان دروست كردبوو.
لەم تەوەرەدا ئاماژە بۆ بوونی (60) زیندانی سیاسی (كوردی قەزای مەخمور) كراوە كە لە گرتووخانەی موسڵ بەندكرابوون بەتۆمەتی بەشداربوونیان لە ڕاپەڕینی جوتیارانی دەشتی هەولێر لە ساڵی1953دا ، جوتیارە گیراوەكان خەڵكی گوندەكانی قەزای مەخمورو دەشتی هەولێر بوون. لە ناو زیندانیش چالاكیان بە شێوەیەكی یەكگرتوو ئەنجامداوە.
لە تەوەری( دەنگدانەوەی شیوعییەت و شیوعییەكانی موسڵ لە ڕۆژنامەگەریی موسڵدا) لەسەر زاری ڕۆژنامەكان ئاماژە بۆ ئەوە كراوە كە چۆن وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئاینی بەكارهێناوە بۆ بەربەرەكانی شیوعییەت ، لەو كاتەی شیوعییەت به خێرایی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بڵاودەبوەوە . بەریتانیا و وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڕوایان وابووە تەنیا بە هۆی ئاین دەتوانی بەربەرەكانی شیوعییەت بكەن !!
لە تەوەری( ڕێكخستنەكانی حیزبی شیوعی عیراق لە ناوچەی بادینان) ، نووسەر دەڵێ" هەر لە ساڵی( 1942 ) ەوە ڕێكخستنی حیزبی شیوعی لە شاری موسڵ سەری هەڵداوە ، دوایی لە ڕێگای پەیوەندی و هاتوچۆی خەڵكی بادینان بۆ شاری موسڵ ئاشنایەتیان لەگەل شیوعییەت پەیداكردووەو شیوعییەت لە بادینانیش سەری هەڵداوە. بەر لە چلەكان لە ساڵانی1934 ــ 1936 لەوكاتەی هەمزە عەبدوڵلا لە بەغدا لە كۆلێجی ماف دەیخوێند و پەیوەندی لەگەل شیوعییەت پەیداكردووەو لەگەل عاسم فلیح و زەكی خەیری .. ئەندامی یەكەمین شانەی شیوعی بووە، كە هاوینانیش دەگەڕایەوە ماڵ لە زاخۆ ،لە زاخۆ شیوعییەتی بە دەوروبەری خۆی ڕاگەیاندووە.
هەر لەسەرەتای سەرهەڵدانی شیوعییەت لە بادینان كریستیانەكان ڕۆڵی سەرەكیان هەبووە لە ناو ڕێكخستنەكانی حیزبی شیوعی و بیروباوەڕی شیوعییەتیان وەرگرتووە، چونكە شیوعییەت داوای یەكسانی و عەدالەتی كۆمەڵایەتی دەكات و حیزبێكی چیینایەتی و نیشتمانی و نێونەتەوەییە و داكۆكی لە مافی هەموو هاوڵاتیان دەكات بەبێ جیاوازی ڕەگەزو ئاین.. نووسەر هۆكارەكانی بڵاوبوونەوە شیوعییەتی لە ناو كریستیانەكان لە لاپەڕەكای 107 و دواتر ڕوونكردۆتەوە..
هەروەها مەسەلەی بایەخدانی حیزبی شیوعی بە كورد و مەسەلەی كوردی ڕوونكردۆتەوە.
بێگومان یەكەمین ڕاگەیاندنی (حشع) دەربارەی مەسەلەی كورد لە عیراقدا لە ساڵی1935 بوو، كە ڕۆژنامەی (كفاح الشعب) یەكەمین ئۆرگانی (حشع) لەسەر یەكەمین لاپەڕەیدا داوای مافەڕەواكانی گەلی كوردی كرددووە لە عیراقدا بە دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆشەوە.. نووسەر ساڵی( 1936 ) ی بۆ ڕاگەیاندنەكەی (حشع) نووسیوە، بەڵام ساڵی ( 1935 ) ڕاستە.
هەروەها نووسەر چەند هۆكارێكی دیكەی لەبارەی هەڵوێستی شیوعییەت بەرانبەر بە مەسەلەی كورد ڕوونكردۆتەوە، وەكو پەنا بردنی مەلامستەفا بارزانی و هەڤاڵەكانی بۆ یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی ( 1947 ) دوای ڕووخانی كۆماری كوردستان لە مەهاباد. هەروەها هۆكاری بەربەرەكانی شیوعییەكان بۆ بەریتانیای داگیركەر، چونكە لای كوردان ڕوونبوو ، كە بەریتانیا لە دوای یەكەمین شەڕی جیهانی، ڕێگربوو لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ گەلی كورد.
هەموو ئەم هۆكارانەو فاكتەری تریش كە كاریگەرییان هەبووە لەسەر بڵاوبوونەوەی شیوعییەت لە بادینان..مێژوونووس ئاماژەی بۆ كردوون.
هەر لەم تەوەرەدا نووسەر زیاتر هەڵوێستە لەسەر زاخۆ دەكات كە لە چلەكاندا شیوعییەتی بە زۆری لێ بڵاو بۆتەوەو هۆكارەكانی ڕوونكردۆتەوە،(ٓ ل 124 - 127 ) .
هەروەها نووسەر لەبارەی بڵابوونەوەی بیروباوەڕو ڕێكخستنەكانی شیوعییەت لە شێخان و بەعشیقەو ئەلقوش هۆكارەكانی ڕوونكردوونەتەوە. دیارە ئەلقوش باشترین پێگەی حیزبی شیوعی لێبووە، لە ناوچەكەو لە بادیناندا...
لە كۆتایی ئەم بەشەدا،مێژوونووس دەڵێ " ئەوەی دەمەوێ لێرەدا بیڵێم ، دوای كزبوونی شیوعییەت ( انحسار الشیوعیە ــ بەعەرەبی وای نووسیوە)، ناكرێ ئێستا لە نیشتمان پەروەری و دڵسۆزی شیوعییەكان بۆ كورد كەمبكەمەوە. شیوعییەكان فەزڵیان هەبوو لە بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی نیشتمانی و ڕزگاریی و نەتەوەیی . هەروەها ڕزگاركردنی نەوەكان لە بیروڕای پڕوپووچ و دواكەوتوو و كۆنە پەرستی . سەرەڕای ئەوەی زۆر خاوەن بەهرەو توانایان لە هەموو بوارێكدا بە كۆمەڵگە بەخشیوە. ئەوەندە شانازییە بۆیان كە شیوعی بوون لەو سەردەمدا چ نرخ و باجێكی دەویست، لە زیندانی و ئازارو ئەشكەنجەدان و دەركردن لە وەزییفە، تاكو لێسەندنەوەی ڕەگەزنامەی عیراقی. ل 133-144 "..
ماویەتی