ئا/ توانا حه‌سه‌ن
به‌بۆنه‌ی 36 ساڵه‌ی پرۆسه‌ی ئه‌نفاله‌وه رێگای كوردستان له چه‌ند پرسیاریكدا مامۆستا دلیركه‌ریم ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی باڵای نوسه‌رانی جینۆساید و نوسه‌ر له بواری جینۆساید ده‌دوینی.
پرۆسه‌ی ئه‌نفال چ كاریگه‌ریه‌كی هه‌بوه له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت سازی پرۆسه‌ی پاراستنی نه‌ته‌وه‌یی؟
دلێر/ تاوانی ئەنفال سەلمێنەری شۆڤێنێتی ڕژێمی بەعس بوو، کە کۆی کایەکانی ژیانی دەبەستەوە بە یەک ڕیتم لە بانگەشەی دەوڵەتی نەتەوەیی سەردەست، کە دەوڵەتێکی عەرەبی، ئاینی، تاک حزب و فەرماندە حوکمی بکات، ڕێک بە پێچەوانەی ئەو بانگەشانەی کە لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانی و دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، بانگەشەی بۆ دەکرا. تاوانی ئەنفال، دەوڵەتسازی نەتەوەی نەک هەر بنیاتنەنا، بەڵکو دەوڵەتی هەڵوەشاندەوە و گروپێکی حوکمڕانی چەقۆوەشێنی کردە نوێنەری دەوڵەتۆکەیەکی عەرەبی، کە هیچ بنەمایەکی بۆ پێکەوەژیان تێدا نەمایەوە. ئەمە بۆ بەعس، بۆ کوردیش، بوومەلەرزەیەکی گەورەبوو، کە ڕاپەڕین و کۆچڕەوی بەدوادا هات، بەڵام چونکە عەقڵیەتی دەوڵەتمەداریمان نەبوو، زوو لە ئامانجەکانی خەبات و تێکۆشان دوور کەوتینەوە.
• ئایه توانراوه به باشی سوود له ئه‌زموونی تاڵی پرۆسه‌ی كۆمه‌ڵكووژی وه‌ر بگیرێت له‌پێناو پاراستنی نه‌ته‌وه‌ی كورد؟
دلێر/ نەخێر، نەمانتوانی سوود لە تاوانی ئەنفال، کیمیاویباران، وەرگرین و بێکەینە هەوێنی دەوڵەتی کوردی، وەک چۆن جوولەکە لەدوای هۆلۆکۆست، ئیسرائییان بنیاتنا. ئێمە لە ڕێگەی هەنگاونان بۆ سەرکەوتن، بە شتی لابەلاوە خەریکبووین و هەر زوو شوێنپێکانی بەعسمان تۆخ کرەوە و کەوتینە وێزەی یەکتری، شەڕی ناوخۆمان کرد، دوو ئیدارەیمان دامەزراند، کەوتینە کوشتنی چالاکوانان و ڕۆشنیبران و پاکتاوی نەیارە حزبییەکان. هەمووان کەوتنە خەمی حزبی و نەتەوە لەبیرکرا، بۆیە بە قوورسی باجیماندا.
• كورد چه‌ند هه‌وڵی داوه سوود له به‌جینوسیاید ناساندنی ئه‌نفال وه‌رگرێ؟
دلیر/ سوودمان لێ نەبینی، بەداخەوە. تاونبارانی ئەو کەیسەمان کردە بەرپرسی بەشێکی زۆر لە قوربانیان. لە ئاستی تاکەکەسی نەبێت، کە لە خەمخۆرییەوەیە، لەئاستی دامودەزگا حکومییەکان، هیچ هەنگاوێکی بۆ نەنرا. لەم ماوەدا دوو کتێب لەسەر دادگای باڵای تاوانەکان تایبەت بە کەیسی ئەنفال دەرکران، زوو خوێندمەوە، کەچی جگە لە نائومێدی، شتێکی ئەو تۆم نەبینی دڵم خۆش بکات، ئاخر مەعقووڵ نییە کەیسێکی وەک ئەنفالت هەبێت و دەسەڵات لەبەرانبەر ئەو کەیسەدا کەمتەرخەم بێت. بۆ تاوانبارە گەورەکان پێش ئەنفال دادگایی کران؟ بۆ پێش وادەی تەواو بوونی دادگایی لەسەر دۆسیەی ئەنفال، سەددام لە سێدارە درا؟
• ئایه ئه‌وه‌ی ئێستا ئه‌كرێ بۆ هێنانه‌وه‌ی رووفاتی ئه‌نفالكراوه‌ن چ كاریگه‌ریه‌كی ئه‌بێ له‌سه‌ر ئاینده‌ی ئه‌و پرۆسه‌یه ؟
دلێر/ پار لەگەڵ ڕێکخراوەکانی بواری جینۆساید چووینە نوگرەسەلمان، پێشتریش سەردانی تۆپزاوام کردووە، ئێستاش بۆنی قوربانیانی ئەنفالی لێ دێت، پێویست بەکاری قوورس ناکات، کورد دەڵێ بانگ بکە لەژێر لمەکەوە قوربانیان وەڵامت دەدەنەوە، بەشێک لە ڕەخنەکانمان لە حوکمڕانی کورد، ئەوەیە نەیتوانی لەماوەی 20 ساڵی حوکمڕانی دوای بەعسدا، ڕووفاتەکان بهێنێتەوە، زیندووەکان نیگەرانن و بەپێی پێویست خزمەت نەکران، ڕووفاتەکان، ناگاتە سێ هەزار ڕووفات، بەسەدان چالاکی و ناڕەزایەتی و هاتوهاوار، هێنراونەتەوە، ئایا ئەمە جگە لە کەمتەرخەمی و دەبەنگی، ناوی چییە؟ دەبوو پێشینەی کارەکانی حکومەتی هەرێم و دەستڕۆشتووەکانی بەغداد، هەڵدانەوەی گۆڕەبەکۆمەڵەکان و هێنانەوەی ڕووفاتەکان و تێستی DNA کەسووکاریان بوویە. ئەمساڵ دەست بەو کارە کراوە، بەداخەوە زۆرێک لە ئازیزان، مردن و ئەوەیان بەچاوی خۆیان نەبینی.
• ئایه دوای رۆخانی به‌عس و ده‌ركه‌وتنی تاوانه دڕندانه‌كانی ڕژێمه‌كه‌ی هه‌ست به‌گۆرانكاری عه‌قڵیه‌تی حكومه‌رانی ده‌كرێت له‌عێراقدا ؟
دلێر/ نەخێر، نەک لەعێراق کە ئێمە بەردەوام وەک حکومەتێکی دڕندە دەسەڵاتەکانیمان ناوزەند کردووە، بەڵکو دەسەڵاتی کوردی، لەدوای ڕاپەڕینەوە نەیتوانی گۆڕانکاری بکات لە شێوازەکانی دەسەڵات، لە هەڵبژاردنی 1992 ئەنجامەکەی ڕەتکرایەوە، پاکتاوی حزبی و کوشتن و بڕین دەستی پێکرد، لە حزبی باڵادەست نەبوویتایە، بۆت نەبوو، ببیتە کارگوزارێک، هەڕەشە و تۆقاندن پەرەی پێدرا، سەرتاشین و شاربەدەرکردنمان بینی، میلیشیا و گروپی نەناسراو پەیدابوون، کە سیمایەکی ناشیرینیان هەبوو، هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن نەخێر،، نەمانتوانی بە دنیای دەرەوە بڵێین ئێمە گەلێکی قوربانین و جیاوازین لەو عەقڵییەتەی حوکمڕانی عێراق دەکەن، عێراق خۆشی، بووە ناوەندێک بۆ وڵاتانی هەرێمایەتی و زلهێز، کە پاکتاوی مامەڵە دارایی و سیاسییەکانیان تێدا یەکلایی بکەنەوە، بۆیە چ لەناوەند و چ لە کوردستان، عەقڵیەتەکە بەو شێوازە نەبوو، هەمووان بانگەشەیان بۆ دەکرد.
• چ هه‌نگاوێكی گرنگه بۆ قه‌ره‌بووی كه‌س وكاری قوربانیانی ئه‌نفال و ئایه هیچ كراوه له و روه‌وه؟
دلێر/ ئەوەی لە عێراق هەیە، لای حکومەتی ناوەندی، باشترە، بەڵام ئەوەی لە کوردستان ناونراوە قەرەبوو، جێگەی شەرمەزارییە. تا ئێستا لەڕووی ماددی و مەعنەوییەوە، کارێک نەکراوە دڵی کەسوکاری قوربانیان خۆش بێت، گەر باسی مووچە بکەیت ئێستا گەر خێزانێکی ئەنفالکراو قوربانیشی نەبووایە، وەک من و تۆ دەبوونە فەرمانبەر و خاوەن موچەی خۆیان، بە بەراورد بە مستەشار و تاوانبارانی کەیسی ئەنفال، هیچ بۆ قوربانیان نەکراوە شیاوی باسکردن بێت. ئەو کەمە شتەی وەک زەوی و مووچە و قەرەبوو، بەهەوڵی ڕێکخراوەکانی بواری جینۆساید بووە، ناگاتە دە لەسەدی ئەوەی پێویست بوو بکرێت. دەیان شایەتحاڵم دواندوە، نەفرەت دەکەن لەو مامەڵەیەی لەگەڵیاندا دەرکرێت، نەدەبوو وا خەمساردانە بەدیار مەرگی قوربانییەکانەوە دانیشین. دەبوو لە ڕاپەڕینەوە کۆی قورسای ئیشوکارەکانی حکومەت بۆ کەیسی ئەنفال و کیمیاویباران و فەیلی و بارزانییەکان بووایە. بەداخەوە من ئەوە نابینم. گرنگە داتای ورد کۆکرێتەوە، مۆنۆمێنتی شایستە بەو تاوانە هەبێت، تاوانبار و کەسانی داڵدەدەریان دادگایی بکرێن، لەئاستی ناوخۆیی و جیهانی کاری تایبەتی بۆ بکریت، سەنتەرێک هەبێت کار لەسەر تاوانەکە بکات و دەستی نووسەران و هونەرمەندان بگرێت و بڵێت بڕۆن کارم بۆ بکەن و خەمتان.