سەدیق سەعید ڕواندزی
كاتێ بوونی نەتەوە دەكەوێتە بەر سڕینەوە و نەمان، مەترسی لە سەر شوناس و بوون، ئازادی و سەربەستی مرۆڤەكان دروست دەبێت، بێگومان وەزیفەی شیعریش دەگۆڕدرێت. ئەدەب هیچ كاتێك لە قۆناغی ڕزگاریی نیشتمانی و خەباتی نەتەوایەتی و چینایەتیدا، دابڕاو نییە لە سەرخانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە. لەو بارودۆخانەدا، واقیعی ژیان، بوون و مانەوە، پێویستی جۆرە ئەدەبێك و شیعرێك دێننە ئاراوە، كە لە سەنگەری بەرگریی مانەوە و وەستانەوە لە دژ دوژمن دابێت. كاتێ قەڵەم و چەكیش هاوتای یەكتری، لە یەك سەنگەر و بەرەو ڕووی یەك دوژمن دەبنەوە، ئیدی كوانووی شۆڕش و بەرگریی جۆشدارتر و گڕدارتر دەبێت. ئەم جۆرە ئەدەبە، بەرمەبنای ئەو هەڵومەرجەیە كە كۆمەڵگە تیایدا دەژیت. ئایا شیعری دوای ڕاپەڕین، وەك شیعری سەردەمی پێش ڕاپەڕینە ؟ لێرەوەش گرنگە شیعر لە چوارچێوەی ئەو زەمەن و هەڵومەرجە مێژووییە ببینین، كە تیایدا هاتۆتە ئاراوە. هەموو دەقێكی ئەدەبی، زادەی زەمەن و شوێنێكی دیاریكراوە، ئەگەر دەق بەرهەمی بیركردنەوە و دنیابینی نووسەربێت لە هەڵومەرجێكی دیاریكراودا، ئەوا نووسەریش وەك مرۆڤێك لە زەمەن و شوێنێك دەژیت و لە بەریەككەوتندایە لەگەڵ واقیع و دەوروبەر. لەم ڕوانگەیەشەوە دیاردەكانی دەوروبەری دەبنە جێگەی تێڕامان و بیركردنەوە، كە دواجار ئەمەش لە دنیابینی نووسەردا ڕەنگدەداتەوە. دواجاریش وەك پەیامێك، لە چوارچێوەی گوتارێكی شیعری دەردەبڕدرێت. كەواتا، دەبێ شیعر لە چوارچێوەی ئەو زەمەنە ببینین كە شیعرەكەی تیادا نووسراوە. ڕەنگە بۆ زەمەنێكی دیكە، تیمە و دنیابینی شیعری شاعیرێك، وەك ڕابردوو نەبێت و گۆڕانكاری بە سەر دابێت، بەو پێیەی لەگەڵ هەڵكشانی تەمەن و ئەزموونی نووسین و ئەو گۆڕانكارییە سیاسی و كۆمەڵایەتییانەی لە ژیانیدا دێنە ئاراوە، كار دەكەنە سەر تێگەیشتن و جیهانبینی شاعیر، بەڵام ئەو گۆڕانكارییانە، نابێ ڕەوایەتی ئەوەی لا دروست بكات، پشت بكاتە ڕابردووی خۆیی و لەو هەموو دروشم و گوتارانە پاشگەز بێتەوە، كە سەردەمانێك بەوپەڕی بڕواوە باوەڕی پێ بوونە و كاری بۆ كردوون و لە پێناویدا تێكۆشاوە. دەشێ وەك ڕابردوو بیبێنێت و نەگەڕێتەوە سەری، بەڵام خوێنەوەی بە تێگەیشتنی ئێستا و بەستنەوەی بە گۆڕانكارییەكانی ژیانی ئێستای هەڵەیە. لەو سۆنگەیەوە بە بڕوای من ناكرێت شاعیرێك كە سەردەمانێك شیعری سیاسی نووسیوە، ئەندامی حزبێكی سیاسی بووە، شیعرەكانی هەڵگڕیی پەیامێكی سیاسی و ئینسانی و شۆڕشگێری گەورە بوونە، ئێستا بە شەرمەوە باسیان بكات و بڕوای وابێت بێ بەرییە لەو ئەزموونە و هەڵەیەك بووە و كاتی خۆی تێی كەوتووە. كاتێ شاعیرێك شیعری سیاسی و نەتەوەیی دەنووسێت، ڕوحی بەرگریی و كوردایەتی، خۆڕاگریی و ورە بەرزی لە گیانی پێشمەرگەیەكی شاخ بە نموونە دەڕوێنێت، ئەوا شیعرێكە بۆ قۆناغ و سەردەمی خۆی بەها و پیرۆزی خۆی هەیە و بەشێكیشە لە ڕابردووی ژیانی شاعیرەكە، بۆیە هیچ پاساوێك لەوە دانییە دوای چەندان ساڵ لە نووسینی ئەو شیعرانە و ئەو ئەزموونە تایبەتی و جیاوازەی ژیانی خۆی، بێت و بە چاوێكی دیكەوە سەیری ئەو رابردووەی بكات، كە ڕەنگە شكۆمەندییەكی زۆر گەورەتری لە ژیانی ئێستای تێدا بێت و مێژووی داهێنان و نووسین و ناساندنی، پەیوەست بێت بەو ڕابردووەوە. لەم ساڵانەی دواییدا، ئەمە لای بەشێكی زۆر لە شاعیرانی ئێمە بۆتە نەریت، كە پشت دەكەنە ڕابردوویان و هێڵێك بە سەر ئەو سەرمایە سمبولی و ڕەمزییە دادەهێنن كە دروستیان كردووە. هەندێكییان بە جۆرێك لە بیر و باوەڕەكەیان پاشگەز دەبنەوە، وەك ئەوەی ئەوەی گوترابێت و نووسرابێت هی ئەوان نەبێت. بێگومان مرۆڤ ناتوانێت ڕابردووی خۆی لە خۆی دابماڵێت ڕەسول هەمزەتۆف دەڵێت:(ئەوەی گوللە بە رابردوویەوە بنێت، داهاتوو تۆپی پێوە دەنێت) ئەزموونی كەلەكەبووی ژیان و ئەدەب و نووسین و هەموو ڕووەكانی دیكەی ژیان، زادەی زەمەنێك و قۆناغێكی دیاریكراو نییە، بەڵكو هی هەموو قۆناغەكانە، لە وێستگەی منداڵییەوە تا مردن، بۆیە ئاساییە مرۆڤ، ڕەخنە لە ڕابردووی بە هۆكاری هەر هەڵەیەكەوە بێت بگرێت، بەڵام ناشێ لێی پاشگەزبێتەوە و بە كەم سەیری بكات، بە جۆرێك وێنای بكات، وەك ئەوەی هی خۆی نەبن و پاشگەز بێتەوە لەوەی كردوویەتی. ڕەفیق سابیر لە كتێبی ( ڕوانین بە نێو تاریكیدا) كە كۆكراوەی ئەو دیمانە ئەدەبیانەن كە لەگەڵی كراون، لە زۆرتر لە جێیەك و شوێنێكی كتێبەكە دەڵێت:_( خراپترین شیعر ئەو شیعرانەن كە بۆنی سیاسەت و حزبایەتییان لێ دێت، كە بۆ حزب دەنووسرێن و دەبنە نماییندەی ئایدیایێكی سیاسی و فیكری) شاعیر بە جۆرێك وەسفی ئەو كاتانە دەكات كە ئەو جۆرە شیعرانەی تیادا نووسیوە، كە بۆنی پاشگەزبوونەوە، هەستكردن بە هەڵە و تاوانی لێ بێت، بەڵام ئایا ئەمە لەجێی خۆی دایە؟ ڕاستییەك هەیە لێرەدا كە دەبێ دانی پێدا بنێین، ئەویش ئەوەیە كە ڕەفیق سابیر لە ڕێگەی ( ڕێژنە و پشكۆكان دەگەشێنەوە) دێتە نێو هزری ئێمە و لە یادەوەریمان تا ئێستاو مردنیش دەمێنێتەوە. شاعیر، لە ڕێگەی ئەو شیعرە سیاسی و شۆڕشگێڕیانەوە كە نووسیونی، بەهایەكی سیاسی و ئینسانی گەورەی لای ئێمە بۆ خۆی دروست كردوو ئەو هەست و تێڕوانینەی لا ڕواندین، كە خۆی و شیعرەكانیمان خۆشبووێت. من بە بیرم دێت، ساڵانێكی زۆر لەمەو بەر، ئەو دوو كۆمەڵە شیعرەم خوێندنەوە و لەو ڕێكەیەوە بوون و شوناسی نەتەوەییانەی خۆم لا خۆشەویست بوون. ئێستاش دێڕە شیعرێكی ئەوم بە بیر ماوە كە دەڵێت:_( حزب چاوەكانتی ڕاهێنا لە سووژنەكان نەترسی) ئەو شیعرانەی ئەو، وەك مەشخەڵێك بۆ ڕێگای تێكۆشان، كوانووێك بۆ جۆشدانی هەستی كوردایەتی و چینایەتی لە خەباتی شاخ و كوردایەتی بوون، كەواتا بۆچی دەبێ شیعر و سیاسەت دوو شتی دژ بەیەك بن؟ پرسەكە لێرەدا ئەوە نییە، كە شیعر و سیاسەت تێكەڵكراون، بەڵكو لەوەدایە، كە شیعر دەبێتە پەیام و دەنگی ئینسانێكی بێ خاك و بێ ماڵ و حاڵ، شیعر دەبێتە دەفرێك و هەرچی خەمی گەورەی ژیان هەیە لە خۆی دەگرێت. ئەو شیعرانە، نەك خراپترین شیعر نین، بەڵكو ئەڵقەی بەستنەوەی شاعیرانیشن بە جەماوەر و نەتەوەكەیانەوە. لەگەڵ دەركەوتنی ڕەفیق سابیردا، هاوكات و هاوقۆناغ ، دەیان شاعیری دیكەش دەردەكەون و وەك ئەو شیعر دەنووسن و بڵاوی دەكەنەوە، لە كۆتایی هەفتاكان و هەشتاكاندا، چەندین شاعیر لە سلێمانی و هەولێر دەركەوتن و شیعریان بڵاو كردەوە، بۆچی بە ئێستاشەوە، ڕەفیق سابیر لەوانە هەموویان زۆرتر دەخوێنرێتەوە و ناسراوترە؟ مەگەر ئەوانیش شیعریان نییە؟ بۆچی بەشێكی زۆر لەو شاعیرانە، ناتوانن سنووری هەولێر و سلێمانی تێ بپەڕێنن، بەڵام ڕەفیق سابیر، لە شارێكی لاتەریك و میللی و دواكەوتووی وەك قەلادزێی ئەو كاتدا، دەبێتە شاعیرێكی كوردستانی گەورە و هەموو سنوورەكان دەبڕێت؟ ئایا ئەمە هەر تەنها پەیوەندی بە شیعر و نووسینەوە هەیە، یان پەیام و گوتارێكی شاراوە كە لە پشت ئەو بە ناو بوونەوە هەیە؟ كەواتا ئەو پەیامە ئینسانیەیە كە هەرلە سەرەتاوە لە شیعرەكانی ئەو شاعیرەدا هەیە، ئەو شوناس و پێگە جەماوەریەی بۆ دروست دەكات. پەیامێك كە لە بەر هەر هۆكارێكەوە بێت، لە شیعری شاعیرانی دیكەی هاوسەردەمی ئەودا بوونی نییە. دەشێ ئەو پەیامە، لە ڕێگەی حزبێكەوە، ئایدۆلۆژیایێكەوە ئاراستە بكرێت، بەڵام دواجار، مادام پەیامێكی ئینسانی و شۆڕشگێڕییە، بێگومان ئیدی شوێنی خۆی دەگرێت. ڕاستە كاتێ شیعر بەرەو دروشمی سیاسی و ڕەنگدانەوەی ئایدۆلۆژیایەكی دیاریكراو دەچێت و دەبێتە مینبەری گوتارێكی سیاسی ئاراستە كراو، لایەنە هونەرییەكانی ڕەنگە كاڵ ببنەوە و پتر لە پەیامێكی ئاراستەكراو بە زمانی واقیعی بچێت، بەڵام هەر چۆنێك بێت، دەبێ ئەم شیعرانە وەك زادەی قۆناغێكی دیاریكراو، هەڵومەرجێكی سیاسی و نەتەوەیی دیاریكراو ببینرێت و بنرخێنرێن، كە بۆ ڕۆژگاریی خۆیان بەهای سیاسی و ئەدەبی گەورەیان هەبووە. ئەو شیعرانە، بەرهەمی قۆناغێكن، كە ئەدەب بە گشتی دەبێتە ئاوێنەیەك بۆ نیشاندان و بەرجەستەكردنی خەم و ناسۆرییەكانی مرۆڤ و شیعریش وەك پەنجەرەیەكی بینینی ئازادی و خەونی سەربەخۆیی لێ دێت. كاتێ شاعیرێك، پەیامی گەلێكی ستەمدیدە و چەوساوە هەڵدەگرێت و دەبێتە بەشێك لە نەهامەتییەكانی نەتەوەكەی، ئیدی وەك سەرمایەكی ئەدەبی گەورە لێی دەڕوانرێت. ئەمە بۆ گەلانی دیكەش ڕاستە. لە نێو عەرەبەكاندا، هەنە لە محمود دەروێش، لە ڕووی شیعرییەوە بە ئەزموونتر و جوانتر نووسیویانە، بەڵام بۆچی دەروێش لە سەر ئاستی دنیا، بەراورد بە ماغوت و قەببانی، ئەو هەموو ناوبانگ و گەورەیی و شكۆمەندییەی هەیە؟ بێگومان چونكە باس لە ئازارەكانی گەلی فەلەستین دەكات. شیعر دەكاتە نماییندەی دۆزێكی ڕەواو پیرۆز، كە كێشەی ناسنامەی نەتەوەیەكی بێ دەوڵەتە. لەو كاتانەدا، شیعر و جەماوەر، پەیامی شیعریی و خەمە ئینسانییەكان، ئاوێتەی یەكتری دەبن. ئەمە بۆ شێركۆ بێكەسیش ڕاستە. ئاخر ئەویش لە ڕێگەی داستانی هەڵۆی سوور و كازیوە و كۆچ و شیعرە بەرگرییەكانی، دەبێتە بەشێك لە مێژووی سیاسی و نەتەوەیی ئێمە و وەك شاعیری گەل و نیشتمان دەناسرێت و هەمووان شانازی پێوە دەكەن، كەچی دەبینین لە دوا ساتەكانی ژیانیدا، نیشتمانی ڕاستەقینەی خۆی كە دەیان ساڵ بوو شیعری بۆ دەنووسی، بە كچێك دەگۆڕێتەوە. لە كاتێكدا كچی نێو شیعرەكان، تەنها نیشتمانی خۆیەتی، بەڵام نیشتمانی نێو شیعرەكانی، نیشتمانی هەموومانە و بۆیەشە لە ڕێگەی ئەو نیشتمانەشەوە، هاوسۆز و هاوخەم وهاوكێشە دەبین. كاتێ شاعیرێك، شوناسێكی نەتەوەیی گەورە وەردەگرێت، ئەوا بەتەنها ئەزموونە شیعرییەكەی نییە، بەڵكو ئاوێتە بوونیەتی لەگەڵ نیشتمان و خەمە ئینسانیەكاندا. هەموو شیعرێك ڕەنگدانەوەی سەردەم و زەمەنێكی دیاریكراوەو هەر قۆناغێكیش بە تایبەتمەندی سیاسی و ئەدەبی و كۆمەڵایەتی خۆی دەناسرێتەوە، بەڵام بە كۆی گشتی، هەموو قۆناغەكان ئەزموونی شیعری شاعیرێك پێكدێنن. ئێستاش لاوكی هەڵەبجە و وەرزی سەهۆڵبەندان و پشكۆكان دەگەشێنەوە، لە ئەوینامە زیاتر دەخوێنرێنەوە و بوونەتە مێژوو، كەواتا بۆچی دەبێت ئەم شاعیرە ناودارە، بەلاقرتێ و شەرمەوە باسی شیعری سیاسی و ئایدۆلۆژی بكات. هیچ پاساوێك و هەڵەیەك، نابێ ئەو تێگەیشتنە لای مرۆڤ دروست بكات، كە پاشگەز بێتەوە لە ڕابردووی خۆی، چونكە مرۆڤەكان، بەرهەمی قۆناغێكی دیاریكراو نین، بەڵكو زادە و پەروەردەی زەمەنێكن هەر لە منداڵییەوە دەست پێ دەكات و بە گەنجێتی دەڕوات و لەوێستگەی پیریدا دەوەستێت، تاكو مردن دێت، بۆیە ڕابردووی هەر مرۆڤێك، بەشێكە لە ژیانی خۆی و بە بڕوای من نە شایەنی ئەوەیە، خۆمانی لێ بێبەری بكەین، نەبە تووڕەیی ئاوڕی لێ بدەینەوە.
