سەردار ئەکرەم/بەریتانیا
لە جیهانی شانۆدا، ناوی بێرتۆڵت برێشت (Bertolt Brecht) وەک یەکێک لە کاریگەرترین و داهێنەرترین شانۆنووس و دەرهێنەرانی سەدەی بیستەم دەدرەوشێتەوە. شانۆی برێشت تەنها فۆرمێکی هونەری نەبوو، بەڵکو پلاتفۆرمێک بوو بۆ شیکردنەوەی ڕەخنەگرانەی کۆمەڵگا و هاندانی بینەر بۆ گۆڕانکاری. ئەم تێڕوانینە قووڵەی برێشت بۆ هونەر و کۆمەڵگا، بە شێوەیەکی بنەڕەتی، لە فەلسەفەی مارکسیزمەوە سەرچاوەی گرتبوو، بەتایبەت لە چەمکەکانی ماتریالیزمی دیالێکتیکی و ماتریالیزمی مێژوویی.
دەمەوێت لەم بابەتە تیشک بخەمە سەر چۆنیەتی کاریگەری ئەم دوو چەمکە فەلسەفییە لەسەر پەرەپێدانی شانۆی ئێپیکی برێشت و چۆن ئەم فەلسەفەیە بۆتە بناغەیەک بۆ تێگەیشتنی ئەو لە جیهان و دەربڕینی لەسەر شانۆ.
ماتریالیزمی دیالێکتیکی وچوارچێوەی فیکریی شانۆی برێخت
ماتریالیزمی دیالێکتیکی فەلسەفەیەکی ماتریالیستییە کە لە نووسینەکانی کارل مارکس و فریدریش ئەنگڵسەوە سەرچاوەی گرتووە . ئەم فەلسەفەیە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە جیهان ماددییە و بەردەوام لە گۆڕاندایە، هەروەها ناکۆکییەکان هێزی بزوێنەری گۆڕانکارین. سێ یاسای بنەڕەتی ماتریالیزمی دیالێکتیکی بریتین لە:
- یەکێتی و ململانێی دژەکان: هەموو دیاردەیەک لە هێزی دژبەیەک پێکهاتووە و ناکۆکی ناوەکی لەخۆدەگرێت. ئەم ناکۆکییانە بزوێنەری گۆڕانکارین.
- گۆڕانی چەندایەتی بۆ چۆنایەتی: گۆڕانکارییە چەندایەتییە بچووکەکان، کاتێک دەگەنە خاڵێکی دیاریکراو، دەبنە هۆی گۆڕانکارییەکی چۆنایەتی بنەڕەتی.
- نکۆڵیکردن لە نکۆڵیکردن: گەشەسەندن لە ڕێگەی تێپەڕاندنی قۆناغێکی پێشوو و گەیشتن بە قۆناغێکی نوێ کە تایبەتمەندییەکانی قۆناغی پێشوو لەخۆدەگرێت، بەڵام لە ئاستێکی بەرزتردا.برێشت ئەم تێڕوانینەی بۆ جیهان وەک چوارچێوەیەک بۆ شیکردنەوەی کێشە کۆمەڵایەتییەکان بەکارهێنا. ئەو باوەڕی وابوو کە شانۆ دەبێت ڕەنگدانەوەی ئەم ناکۆکییە کۆمەڵایەتییانە بێت و بینەر هان بدات بۆ تێگەیشتن و چارەسەرکردنیان .
شانۆی ئێپیک هەوڵی دەدا پرۆسەی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی نیشان بدات، کە ئەمەش لەگەڵ یاساکانی ماتریالیزمی دیالێکتیکیدا یەک دەگرێتەوە. برێخت دژی تێگەیشتنی تاکەکەسی بوو بۆ کارەکتەرەکان و جەختی لەسەر کاریگەری هێزە کۆمەڵایەتییەکان دەکردەوە، کە ئەمەش ڕەنگدانەوەی تێڕوانینی ماتریالیزمی دیالێکتیکییە بۆ جیهان .
ماتریالیزمی مێژوویی: تێگەیشتن لە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و ئابووری ماتریالیزمی مێژوویی تیۆرییەکی مارکسە بۆ مێژوو، کە تێیدا پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی بەهۆی پێشکەوتنی هێزە بەرهەمهێنەرە ماددییەکانەوەیە . ئەم تیۆرییە کۆمەڵگا دابەش دەکات بۆ دوو بەشی سەرەکی:
- ژێرخان (Economic Base): ئەمە پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنان (وەک پەیوەندییە ئابوورییەکان) و هێزەکانی بەرهەمهێنان (وەک تەکنەلۆژیا و کار) پێکدەهێنێت .
- سەرخان (Superstructure): لەسەر بنەمای ژێرخانی ئابووری، دامەزراوە سیاسییەکان، یاساکان، دابونەریتەکان، کولتوور و بیرۆکەکان سەرهەڵدەدەن . سەرخان لە بنەڕەتدا دەربڕینی شێوازی بەرهەمهێنانە کە کۆمەڵگا لەسەری دامەزراوە و هەوڵ دەدات ژێرخان بپارێزێت .برێخت تیشکی خستە سەر ئەوەی کە ڕووداوە مێژووییەکان و بارودۆخی کۆمەڵایەتی بەرهەمی هێزە ئابووری و ماددییەکانن، نەک چارەنووس یان ویستی تاکەکەسی . شانۆکانی برێخت زۆرجار کێشە کۆمەڵایەتییەکان و نادادپەروەرییەکانی سەردەمی خۆی دەخستە ڕوو، بەو ئامانجەی کە بینەر هان بدات بۆ گۆڕینی ئەو بارودۆخانە، نەک تەنها قبوڵکردنیان . بۆ نموونە، لە شانۆنامەی "دایکی ئازاکەی و منداڵەکانی" (Mother Courage and Her Children) دا، دایکی ئازاکە ناچارە بازرگانی بە جەنگەوە بکات بۆ ئەوەی بژی، ئەمەش پیشانی دەدات کە چۆن سیستەمی ئابووری کاریگەری لەسەر بڕیارەکانی تاک هەیە . ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەو بیرۆکەیەیە کە مێژوو بەهۆی خەباتی چینایەتییەوە گەشە دەکات و گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و شۆڕش کاتێک ڕوودەدات کە پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنان چیتر پشتیوانی لە پێشکەوتنی زیاتری هێزە بەرهەمهێنەرەکان نەکەن .
شانۆی ئێپیک و تەکنیکەکانی نامۆبوون: جێبەجێکردنی فەلسەفەی مارکسیزم لەسەر شانۆبێرتۆڵت برێخت لە ساڵی 1928ەوە بە قووڵی لەگەڵ بیرۆکەی مارکسیستیدا تێکەڵ بوو و ئەمەش کاریگەرییەکی هەمیشەیی لەسەر بیرکردنەوە و بەرهەمهێنانی هونەریی هەبوو . ئەو مارکسیزمی بە سەرچاوەیەکی بەرهەمدار بۆ هونەرەکەی دەزانی . شانۆی ئێپیکی برێخت وەک فۆرمێکی شانۆیی پەرەپێدرا کە ئامانجی هۆشیارکردنەوەی بینەر بوو لە ڕێگەی چەمکی "نامۆبوونەوە" (Verfremdungseffekt) . ئەم چەمکە هەوڵی دەدا بینەر لە نوقمبوون لە چیرۆکەکە دوور بخاتەوە و وای لێ بکات بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە بیر لە ڕووداوەکان بکاتەوە، نەک تەنها سۆزدارییانە کاردانەوەی هەبێت .
تەکنیکە سەرەکییەکانی نامۆبوون:
- شکاندنی دیواری چوارەم: کارەکتەرەکان ڕاستەوخۆ قسە لەگەڵ بینەر دەکەن، بەمەش وەهمی واقیع دەشکێنن و بینەر هان دەدەن بۆ بیرکردنەوە لەسەر ناوەڕۆکی شانۆکە .
- گۆرانی و مۆسیقا: گۆرانییەکان زۆرجار پەیامی سیاسی یان کۆمەڵایەتییان تێدابوو و ڕەوتی چیرۆکەکەیان دەشکاند، ئەمەش ڕێگەی بە بینەر دەدا کە لە ڕووداوەکان دوور بکەوێتەوە و بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە هەڵسەنگاندنیان بۆ بکات .
- پێشەکی و کۆتایی ڕوون: زۆرجار برێخت لە سەرەتای شانۆنامەکەدا ئەنجامی ڕووداوەکانی دەخستەڕوو، بۆ ئەوەی بینەر سەرنجی لەسەر "چۆن" ڕوودەدات بێت، نەک "چی" ڕوودەدات . ئەمەش یارمەتی بینەری دەدا کە لەسەر هۆکارە کۆمەڵایەتییەکان بیر بکاتەوە.
- دیمەنی سادە و ئاشکرا: دیمەنەکان زۆرجار سادە بوون و ئامێرەکانی شانۆ بە ئاشکرا دەبینران، بۆ ئەوەی بینەر لەوە ئاگادار بێتەوە کە ئەوەی دەیبینێت شانۆیە و واقیع نییە .•کارەکتەری نموونەیی (Typen): کارەکتەرەکانی برێشت زۆرجار نوێنەرایەتی چین یان گرووپێکی کۆمەڵایەتییان دەکرد، نەک تاکێکی تایبەت. ئەمەش یارمەتی بینەری دەدا کە لەسەر کێشە گشتییەکان بیر بکاتەوە، نەک تەنها لەسەر چارەنووسی تاکەکەسی .
پەیامی برێخت و کاریگەرییەکانیمەبەستی سەرەکی برێشت لە بەکارهێنانی ماتریالیزمی دیالێکتیکی و مێژوویی لە شانۆکەیدا ئەوە بوو کە هۆشیاری کۆمەڵایەتی بەرز بکاتەوە و بینەر بکاتە چالاکوان. ئەو دەیویست بینەر تێبگات کە کێشە کۆمەڵایەتییەکان سروشتی نین، بەڵکو لەلایەن مرۆڤەوە دروستکراون و دەتوانرێت بگۆڕدرێن . برێخت باوەڕی وابوو کە شانۆ دەتوانێت خەڵک فێر بکات چۆن جیهان تێبگەن و چۆن کاریگەرییان لەسەری هەبێت، و شانۆی بە "تاقیکردنەوەیەکی کۆمەڵایەتی" دەبینی . لە سەردەمێکدا کە فاشیزم لە ئەوروپا لە گەشەسەندندا بوو، برێخت شانۆی بەکارهێنا بۆ ڕەخنەگرتن لە سیستەمە ستەمکارەکان و بانگەشەکردن بۆ دادپەروەری کۆمەڵایەتی .بە کورتی، برێخت دەیویست شانۆ ببێتە شوێنێک بۆ بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و هاندانی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی. ئەو پێی وابوو کە شانۆ دەبێت "ئاوێنەیەک" بێت بۆ کۆمەڵگا، بەڵام ئاوێنەیەک کە نیشانی بدات چۆن کۆمەڵگا دەتوانێت باشتر بێت، نەک تەنها ئەوەی کە هەیە.