بڵند باجه‌لان
سه‌ره‌تا:
کورتەچیرۆکی (قەبات)ی گۆران سەباح هەوڵێکه بۆ نیشاندانی تێکشکان و ئاڵۆزییەکانی ناو خێزان لە کۆمەڵگای ئێستای کوردیدا، بەتایبەت لە سایەی قەیرانی ئابووری و کاریگەرییەکانی تەکنەلۆجیای نوێ. چیرۆکەکە بە زمانێکی ڕاستەوخۆ و واقیعی، لە ڕێگەی گێڕانەوەی چەندین دەنگەوە، ڕووداوی تەڵاقێکی سێ بە سێی نێوان (سەفین) و (سەناریا) دەخاتەڕوو.
ئەم دەقە، وێڕای نیشاندانی لایەنە کۆمەڵایەتی و ڕۆژانەییەکان، دەکرێت لە ڕوانگەیەکی فەلسەفی و عیرفانی قووڵترەوە خوێندنەوەی بۆ بکرێت، بەتایبەت لە ژێر ڕۆشنایی بیرۆکەکانی "نیتشە" سەبارەت بە ویستی دەسەڵات، هەروەها لە دیدگای عیرفانەوە کە جەخت لەسەر خودناسین، زاڵبوون بەسەر نەفس، پێکهاتن لەگەڵ ڕاستی دەکاتەوە.
ویستی ده‌سه‌ڵات و كاره‌كته‌ر
نیتشە پێیوایە ژیان بریتییە لە "ویستی دەسەڵات"، کە هەموو بوونەوەرێک، بە مرۆڤیشەوە، بەدوایدا دەگەڕێت بۆ گەشەکردن و سەپاندنی خۆی، ئه‌مه دەکرێت وەک چوارچێوەیەک بۆ خوێندنەوەی کارەکتەرەکانی ئەم چیرۆکە بەکاربهێندرێت.
سەفین نموونەیەکی بەرچاوی ویستی دەسەڵاتە کە لەژێر گوشاردا تووشی شێوان بووە. ئەو وەک پیاوێک کە خۆی بە بەرپرسی خێزان دەزانێت، هەستدەکات ویستەکەی بۆ دابینکردنی سەفەر و ژیانی خۆشگوزەران بۆ ژنەکەی شەکەت بووە. نەبوونی مووچە وای لێدەکات هەست بە بێدەسەڵاتی بکات. لە کاتێکدا ناتوانێت دەسەڵاتی خۆی بەسەر حکومەتدا بسەپێنێت (بۆ وەرگرتنی مووچە)، ئەم ناڕەزاییە قووڵە دەگۆڕێت.
ئەو هێرشدەکاتە سەر کەسانی لاوازتر: قوتابییەکەی، شۆفێری تەکسی، لە کۆتاییدا ژنەکەی. تەڵاقدانی سەناریا لای سەفین، سەرەڕای هەموو کێشەکانی، هەوڵێکی کۆتاییە بۆ سەپاندنی ویستی خۆی وەک دەسەڵاتدارێک لەو پەیوەندییەدا، کە چیتر نەیتوانی پارێزگاری لێبکات. سەناریاش بەشێوازێکی جیاواز خاوەنی ویستی دەسەڵاتە. داواکارییەکانی بۆ سەفەر و گەڕان، ساردبوونەوەی سێکسی، چوونە ناو سۆشیال میدیا (تیکتۆک) هەموویان هەوڵن بۆ سەپاندنی ویست و خواستی خۆی. دڵخۆشییەکەی بە تەڵاقەکە نیشانەی سەرکەوتنی ویستی خۆیەتی بۆ ڕزگاربوون لە پەیوەندییەک، کە چیتر نەیدەتوانی تێیدا بگاتە خواستی خۆی.
دایکی سەفین و دایکی سەناریا هەوڵدەدەن دەسەڵاتی خۆیان بەسەر منداڵەکانیاندا بسەپێنن و کاریگەرییان لەسەر بڕیارەکانیان هەبێت. دایکی سەفین دەیەوێت کوڕەکەی "وەک جاران" بێت و ڕەخنە لە سەناریا دەگرێت، دایکی سەناریاش دەیەوێت کچەکەی "ئاوا لەو مل پانە قبوڵ نەکات". ئەمەش نیشانەی ویستی دەسەڵاتە بەسەر ژیانی کەسانی دیکەدا.
مرۆڤی كۆتایی نیتشه و مرۆڤی هه‌رزانی گۆران سه‌باح
ئه‌و هه‌ستی تۆڵه‌یه، بریتییە لەو تووڕەیی و کینە قووڵەی کە لە هەستکردن بە بێدەسەڵاتی یان ستەمه‌وە سەرچاوەدەگرێت و ئاراستەی دەرەوە دەکرێت. سەفین، بەهۆی بێمووچەیی و نەتوانینی دابینکردنی ژیانی خۆش، تووشی ئەم حاڵه‌ته دەبێت. لەبری ئەوەی بەسەر ئەم ئاستەنگانەدا زاڵبێت، دەستدەکات بە لێدان لە قوتابی و شەڕکردن لەگەڵ شۆفێری تەکسی و کۆتایی بە ژیانی هاوسەری دەهێنێت.
"مرۆڤی کۆتایی" لای نیتشە مرۆڤێکە کە گەیشتووەتە بارێکی پاشماوە، ژیانێکی بێئامانج و بێئایندە دەژی، تەنیا بەدوای ئاسوودەیی و چێژی کاتی و بێواتا دەگەڕێت. داواکارییەکانی سەناریا بۆ سەفەر و گەڕان، ئاڵوودەبوونی بە تیکتۆک، دەتوانرێت وەک نیشانەی ئەم مرۆڤە کۆتاییە ببینرێت کە بەدوای چێژە هەرزانەکاندا دەگەڕێت و ژیانی هاوسەرییان تەنیا وەک ئامرازێک دەبینێت بۆ گەیشتن بەو چێژانە. هەروەها سەفینیش کاتێک دەستدەکات بە توندوتیژی لەبری چارەسەرکردنی کێشەکان بەشێوەیەکی قووڵتر، ئەویش نیشانەی هەمان دیاردەیە. جێگای باسه دختۆر گۆران سه‌باح ڕۆمانێكیشی هه‌یه به‌ناوی (مرۆڤی هه‌رزان).
په‌یوه‌ندی نێوان خود و خودا
عیرفان به‌واتای په‌یوه‌ندیی پته‌وی نێوان خود و خودا نه‌ك به‌واتای ئه‌و دنیا خورافییه‌ی له ئێستادا سۆفیزم وێنای ده‌كا، جەخت لەسەر پەیوەندیی خود بە خودا، زاڵبوون بەسەر نەفسی ئەمارە (ego)، و گەیشتن بە ئاشتی و ئارامی ناوخۆ دەکاتەوە. زۆر جار کارەکتەرەکانی ئەم چیرۆکە بەپێچەوانەی ئەم بنەمایانەوە دەجووڵێنەوە.
کارەکتەرەکانی چیرۆکەکە، بەتایبەت سەفین و سەناریا، بەتەواوی لەناو نەفسی خۆیاندا نوقمبوون. کردارەکانیان لە داواکارییە ماددییەکان و تووڕەیی و هەستی خۆبەزلزانینەوە سەرچاوەدەگرن. هیچ یەکێک لەوان هەوڵنادات لە ڕێگەی خودناسینەوە هۆکاری ڕاستەقینه‌ی ناڕەحەتییەکانی بدۆزێتەوە و ڕووبەڕوویان ببێتەوە. سەفین هەستەکانی بەسەر کەسانی دیکەدا دەڕژێنێت، سەناریاش لە ڕێگەی داواکاری بێکۆتایی و هەڵهاتن بۆ ناو جیهانی خەیاڵیی تیکتۆک، هەوڵی شاردنەوەی بۆشایی ناوەوەی دەدات.
عیرفان پێیوایە کێشەی مرۆڤ لە خودی خۆیەوە سەرچاوەدەگرێت، نەک لە دەرەوە، بەڵام ئەم کارەکتەرانە بەردەوام هۆکاری کێشەکانیان دەخەنە ئەستۆی دەرەوە (مووچە، سەناریا، سەفین). "قەبات" کە ناوی چیرۆکەکەیە و وشه‌یه‌كی هه‌ولێرییه، دەتوانرێت بەواتای نەفسی مرۆڤ لێکبدرێتەوە کە وەک هێزێك بەسەر ڕۆحی مرۆڤدا زه‌ختدەکات و ڕێگەی لێدەگرێت بگاتە ئاشتی و ئارامی.
ژیانی هاوسەریی نێوان سەفین و سەناریا بەتەواوی ماددی و دنیاییە. ئه‌وین و پەیوەندی ڕۆحی لەنێوانیاندا ونبووە. له سەرەتای هاوسەرگیرییان سەفین سەناریا بە فریشتە ناودێر دەکات، لێ دواتر دەگۆڕێت بۆ پەیوەندییەکی پڕ لە داواکاری و تۆڵەسەندنەوە. لە عیرفاندا، پەیوەندییەکانی مرۆڤ پێویستە بنەمایان لەسەر ئه‌وین و بەزەیی و لێبوردەیی بێت، نەک لەسەر داواکارییە ماددییەکان یان سەپاندنی ویست.
خواستی سەناریا بۆ سەفەر و گەڕان، لە دیدی عیرفانییەوە، تەنیا ئارەزووی دنیاییە کە لە کۆتاییدا مرۆڤ تووشی ناڕەزایی و بەتاڵی ناوەوە دەکات. لە عیرفاندا، "سەفەر"ی ڕاستەقینە سەفەرکردنە بۆ ناو خود و گەڕان بەدوای ڕاستیدا، نەک سەفەرکردن بۆ شوێنە ماددییەکان.
لە چیرۆکەکەدا جەستە و پێداویستییەکانی زۆر زاڵن. خواردن (دۆڵمە یان شاورمە)، سێکس (گانم ناداتێ)، ئارەزووی سەفەرکردن، هەموویان پێداویستیی جەستەیین. هیچ ئاماژەیەک بە بوونی پێداویستییەکی ڕۆحی یان عیرفانی نییە. ئەمە نیشانەی جیهانبینییەکی تەواو ماددیی كاره‌كته‌ره‌كانه، کە لە فەلسەفەی عیرفانیدا بە سەرچاوەی ناخۆشی و خەم و پەژارە دادەنرێت و دختۆر گۆران به‌جوانی دایڕشتووه.
ڕەخنە لە لایەنی هونەری و تەکنیکیی چیرۆکەکە
یه‌كه‌م: نووسەر شێوازێکی تەکنیکی جوانی بەکارهێناوە، کە بریتییە لە گێڕانەوەی ڕووداوەکان لە دیدی چەند کارەکتەرێکەوە. ئەمە یارمەتی خوێنەر دەدات کە لە نزیکەوە هەست و بیرکردنەوەی کەسایەتییە جیاوازەکان بناسێت، بەڵام کێشەیەک هەیە؛ شێوازی گێڕانەوەی دەنگی جیاوازەکان (سەفین، دایکی سەفین، دایکی سەناریا، سەناریا) زۆر لێکنزیکە و هەندێک جار ئەوەندە جیاوازییەکی ڕیشەییان نییە کە خوێنەر بتوانێت بەئاسانی جیاوازی له‌نێوان دەنگی نووسەر و دەنگی کارەکتەرەکان بکات. زۆر کەم دەتوانرێت "شێواز"ی قیاس و ڕستەسازیی جیاواز لەنێوان کارەکتەرەکاندا هەست پێبکرێت، کە ئەمەش کاریگەریی "فره ده‌نگی" کەمدەکاتەوە.
دووه‌م: کارەکتەرەکان زۆر ڕاستەقینە و واقیعین، بەتایبەت لە نیشاندانی ناڕەزایی و تووڕەییەکانی ڕۆژانە، لێ کەمترین گەشەکردنیان تێدا دەبینرێت. به‌درێژایی چیرۆکەکە، تەنیا ڕووبەرەکانی ناڕەزایی و تووڕەییەکانیان دەردەخەن، بەبێ ئەوەی هەوڵێک بۆ تێگەیشتن یان گۆڕینی خۆیان بدەن. ئەمە دەقەکە دەگۆڕێت بۆ ئاوێنەی ڕووداوەکانی ژیان و هەستی تاک، نەک لێکۆڵینەوەیەکی قووڵ لە خودی مرۆڤ.
سێیه‌م: زمانەکەی ڕاستەوخۆ و واقیعییە و زۆر نزیکە لە زمانی قسەکردنی ڕۆژانە. بەکارهێنانی وشەی وەک "قەبات" و "زمانپەل" و "مل پان" و "بەدفەڕ" دەقەکە دەوڵەمەند دەکات بە وشەی فۆلکلۆری و ناوخۆیی، لێ لە هەندێک شوێندا، بەکارهێنانی زۆری وشەی زبر و توندوتیژ (لێدان، گارەگار، شیڕاندن، گانم ناداتێ)، دەقەکە لە ڕووی هونەرییەوە کەمێک هەژار دەکات، چونکە ناتوانێت بە وردەکاری و قووڵی، دەروونی مرۆڤ دەرببڕێت، بەڵکو تەنها کاردانەوە سەرەتاییەکانیان پیشاندەدات.
چواره‌م: چیرۆکەکە وەک کورتەچیرۆک خاوەنی چڕییە، بەڵام ئەم چڕییە وادەکات خوێنەر هەست بە پچڕپچڕی بکات لە کاتی گواستنەوەی خێرا لە دەنگێکەوە بۆ دەنگێکی دیکە. هەندێک لە بەشەکان (بەتایبەت بەشی کۆتایی سەناریا) هەستدەکەی بەناتەواوی کۆتاییهاتووە.
به كورتی:
"قەبات"ی گۆران سەباح چیرۆکێکی گرنگ و جیاوازە لە نیشاندانی لایەنە واقیعی و خەمناکەکانی ژیانی هاوسەری و قەیرانی ئابووری لە کۆمەڵگەی کوردیدا. نووسەر توانیویەتی بەشێوازێکی هونەری (گێڕانەوەی چەند دەنگ) و زمانی واقیعی، وێنەیەکی ڕوون لەم کێشانە بخاتەڕوو.
ئه‌نجام:
لە ڕوانگەی فەلسەفەی نیتشەوە، چیرۆکەکە وێنەی "مرۆڤی کۆتایی" نیشاندەدات، کە لە ویستی دەسەڵات نوقمبوون، بێئەوەی بتوانن بەسەر خودی خۆیاندا زاڵبن، یان بەها نوێیەکان دروستبکەن. کارەکتەرەکان لە بازنەیەکی بێکۆتایی لە تووڕەیی و داواکاری و تۆڵەسەندنەوەدا دەخولێنەوە.
لە ڕوانگەی عیرفانییەوە، چیرۆکەکە بەتەواوی نیشانەی ونبوونی ڕۆحی و گەیشتن بە خودناسی دەخاتەڕوو. کارەکتەرەکان لەناو نەفسی خۆیاندان و تێگەیشتنێکی قووڵیان بۆ ژیان و پەیوەندییە مرۆییەکان نییە، بەڵکو تەنیا بەدوای چێژە ماددی و کاتییەکاندا دەگەڕێن.
لە کۆتاییدا، چیرۆکەکە وەک ئاوێنەیەکە بۆ ناڕەزاییە کۆمەڵایەتییەکان، لێ پێویستە قووڵتر بڕواتە ناو ڕۆحی مرۆڤەوە، نەک تەنیا ڕووبەرە دەرەکییەکان نیشانبدات. ئەگەر نووسەر کەمێک ڕێگەی بە کارەکتەرەکانی بدایە کە لەو بازنەی نەفسه دەربچن و ڕووبەڕووی خودی خۆیان ببنەوە، دەقەکە دەبووە خاوەنی قووڵاییەکی فەلسەفی و عیرفانی زیاتر و کاردانەوەیەکی هەمیشەیی تری بەسەر خوێنەردا دەبوو.
سه‌رچاوه: قه‌بات، گۆران سه‌باح، گۆڤاری كاروان، 2025