(ئایا شوشەکە نیوەی بەتاڵەیان نیوە پڕە؟)
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵلآ
دەشێ نەرێنیبوون لەمپەری زەمەنیبەردەوامی بیركردنەوەی ئاسۆیی،لەمپەری بونیادنانیدنیابینیەكی گونجاوو باو بێ، بەڵام نەك بەو مانایەی كە (ئارسەر شوبنهاوەر) دەڵێ: (ژیان ڕووداوێكە بەشێوەیەكی بێكەڵك و ئازاردەرانە خەونی بەختەوەرانەی نەبوون دەزڕێنێ.)بەڵكە وەك جۆرێك لە بیركردنەوە و جیھانبینی جیاواز لەوەی هەیە؛ وەك جۆرێك لە گومانكردن لەوەی هەیە...هەڵبەتە(ژیان و لەگەڵیەكبوون) یان كۆمەڵایەتیبوون لە ناوەوە چارەی کێشە و بیرکردنەوە نەرێنییەكانو گۆشەگیری و دوورەپەرێزیدەكات؛ لە دەرەوەشنەرێنیبوون تەنیایی لە داهێنان نزیك دەكاتەوە!...بەو مانایەدەبێت دوو جۆر ڕەشبینی یان نەرێنیبوون لە یەكدی جیابكەینەوە!لای شوبنهاوەر بوونی مرۆڤ هەڵەیە؛ هەر بەو مانایەش ڕەشبینی،نەرێنیبوون بەرز دەنرخێنێ... بەڵام ئەم نووسینە لەسەر جۆرێكی دیكەلەپرسی نەرێنیبوون و ڕەشبینیی كار دەكات، كە نرخ بۆ گومانكردن و بیركردنەوەی جیاوازی ئەویدیكە دادەنێ؛ جۆرێكلە پرسینەرێنیبوون و ڕەشبینیی، كەدژە باوە و حەز و مەیلی کەسیی پەرەپێدەدات؛ نەرێنیبوونوەك دەنگیڕۆحێكی یاخی بەرەو ژیان و داهێنان و بەرهەمهێنانەوەبەرز دەنرخێنێ.
هەڵبەتە زەمەنی بەردەوامی و بیركردنەوەی ئاسۆیی و لەگەڵیەكبوونوهاوگونجان... کۆمەڵایەتیبوونی لێدەكەوێتەوە؛بە دیوەكەی دیكەش ڕەتكردنەوەی گۆشەگیریی و دوورەپەرێزییە... بەڵاممرۆڤی داهێنەر لەنێوان گۆشەگیری و لەگەڵیەكبووندادەكەوێتە كوێ؟!وەك دەزانین چەمكی داهێنان پشت بە فاکتەرگەلێکدەبەستێت، کە هەندێجار بیرکردنەوەیخودی داهێنەرانەش تێدەپەڕێنێ...بەو مانایە جەوهەریپرسیارەكە ئەوەیە،ئایا داهێنان توانایەكی كۆمەڵایەتییە یان تاكەكەسی؟!.
دەشێ ئەرێنیبوونی چەمكیداهێنان وەک پەرەپێدانی كۆمەڵایەتیو چارەی نوێی سەرکەوتن یان دابینکردنی ئەزموونی خۆشی بۆ کەسانی تر سەیر بکرێت، لەو بارەشەوەچەندین توێژینەوە، بەڵگەی جۆراوجۆر دەخەنەسەر بوونی هۆکارە بەهێزەکانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان وبارودۆخی ئەڕینی و کاریگەرەكانیان... بەڵام بەدیوەكەی دیكەش لە كۆمەڵێ حاڵەتدا، هەستە نەرێنییە تووندەکان دەتوانن ببنە هاندان بۆ بیرکردنەوەیەکی بەهێزی دژە باو؛گۆشەنیگای سەرسامكەر و گۆڕانكاری گەورەپەرەپێبدەن... بۆیە دەبینین کاتێک تاکەکان لەڕووی بایۆلۆژییەوە كار لە هەستی نەرێنی دەكەن، ڕووبەڕووی بارودۆخێک دەبنەوە، بارودۆخێکی جیاوازکە ڕێگای داهێنان و داهێنانی هونەری خۆش دەكات! بەمجۆرە دەشێ بڵێین داهێناندەرکەوتنی ڕۆحی مرۆڤی تاكگەرا و جیاواز و یاخییە؛هونەری نكۆڵیكردن و نەرێنییە، ڕەتکردنەوەی جیهانی بەڵێ و باوە... بەدیوەكەی دیكەشدەربڕینی کەموکورتی و گۆشەگیری و تەنیایی و دڵەڕاوکێی بوونە...بەڵام ئایائەوانەی، هەست بە ئاسوودەیی و بەڵێبوون دەکەن، ئەوانەی بارودۆخی خۆیان و ژیانی ئێستایان خۆشدەوێت و لە ژیانیان ڕازین... پێویستیان بە داهێنانی جیهانێکی دیكەی جیاواز نییە؟.
گۆشەگیری، تەنیایی و داهێنان
زۆرجار پەیوەندییەکی ئاڵۆز لەنێوان گۆشەگیری، تەنیایی و داهێناندا دەبینرێت؛ ئەم سێ چەمکە دەتوانن لە شێوەی سێکوچکەیەکدا ئاوێتەی یەكتربن، کە تێیدا یەکێکیان کاریگەری لەسەر ئەوانی تر دادەنێت:-گۆشەگیری، دەتوانێت پشوویەك بێ، بۆ دووبارە هەڵسانەوە و كاركردنێكی دیكەی بە گوڕ وجیاواز و بە ئاگاهاتنەوەیەكی دیكە جیاواز...تەنیایی:-ڕامان و جیابوونەوەیەكی قووڵە لەگەڵ باو،لەگەڵ بیركردنەوەی ئاسۆیی،زەمەنی بەردەوامی، لەگەڵ کەسانی ئاسوودە...بەو مانایە (داهێنان)ئەو جیاوازی و گۆڕانكارییەیە،كە توانای درووستکردنی بیرۆکە یان شتی نوێ و ناوازەی هەڵگرتووە؛ داهێنان دەتوانێت خۆی لە هونەر، نووسین، مۆزیكا، یان هەر بوارێکی تردا ببینێتەوە، کە پێویستی بە ڕامان و بیرکردنەوەی جیاواز و دەربڕینی ناباوهەبێت.
كەواتە کاتێک مرۆڤهەست بە گۆشەگیرییان تەنیایی دەکات، وەک ڕێگایەک بۆ دەربڕینی هەستە كپكراو و نەرێنییەكانیڕوو لە داهێنان دەكات،لەم حاڵەتەدا، داهێنان دەبێتە دەرچەیەک بۆ ئاسوودەیی دەروونی... هەڵبەتە بە دیوەكەی دیكەش داهێنان دەبێتە هۆی تەنیایی و گۆشەگیری، بۆ نموونە لە هەندێک حاڵەتدا، ئەوانەی کە داهێنەرن، لەوانەیە زیاد لە پێویست هەست بە جیاوازی بکەن،ئەوەش زێتر دەبێتە هۆی تەنیایی...جگە لەوە پرۆسەی داهێنان خۆی ماندووکەرە و دەبێتە هۆی گۆشەگیری... جگە لە هەموو ئەو حاڵەتە نەرێنییانەش دەشێ گۆشەگیریو تەنیایی ڕێگری لە داهێنانبکەن، گۆشەگیریو تەنیایی دەتوانن ببنە ڕێگر لەبەردەم داهێنان بەگشتی، چونکە وزە و تواناكانی تاک کەم دەکەنەوە؛ واتە کەسێک کە گۆشەگیرییەكەیگەورە بێت، ناتوانێت تەرکیز بکات یان بیرۆکەی نوێی هەبێت...
بۆیە دەڵێین ئەو سێکوچکەیە ئاڵۆزە،ئاڵۆزی و كۆی جیاوازەکانی مرۆڤایەتی لەخۆ گرتووە!بەكورتی وەك چۆننەرێنی و گۆشەگیری و تەنیایی دەبنە هۆی درووستبوونی کاری داهێنەرانەی قووڵ، لە هەمان کاتیشدا دەتوانن ڕێگر بن لەبەردەم پڕۆسەی داهێناندا...
بوونی مرۆڤ، هەڵەیە
ئەمڕۆ پرسی نەرێنیبوون و ڕەشبینی لە بە هەڵەبوونی مرۆڤدا كۆتایی نایەت، بەڵكە زێدە- ئەرێنیو دیكتاتۆریەتیواقیعیدیجیتاڵی و چێژی ڕووت و رازیبوونی خێرا و بێ ڕامان و بیركردنەوە...بە جۆرێک لە پاسیڤیتی کوشندە کۆتایی دێت!دەشێ زێدە ئەرێنیو وەهمی ئازادیمرۆڤبباتەوە خاڵیهەرە بەرزیهاوگونجان- خۆبەدەستەوەدان... ئەو قسەیە مەرجی نەرێ نەبوونی هەڵنەگرتووە، بەڵام گومان لە مەرجی زێدە ئەرێنیبوونی دیجیتاڵی دەكات!.
بێگومانداهێنان بەڕووی هەموواندا کراوەیە، داهێنان دانی بە هەڵەبوونی مرۆڤدا نەناوە، بەڵام دانی بە زاڵبوونی واقیعی زڕەوێنە(سیمۆلاكراو)وپاسیڤیتی کوشندە ناوە... کارکردن لەناو کۆمەڵگای دەستکەوتداجۆرێکە لەزێدە- چالاکییڕووت، کەڕۆحی یاخیبوون و نەرێنیبوونی سرووشتی لە مرۆڤداكوشتووە؛ چێژی پشوودان و ڕامان و چاوەڕوانی و گۆشەگیری و دوورەپەرێزی بێنرخ كردووە... لە كۆمەڵگای دەستكەوتدا ئیتر نەرێنیبوونئەو وزە هاندەر و زیندوو و سرووشتییە نییە، كە هاوسەنگی ژیان بە زیندووی دەهێڵێتەوە...ئەوەئامێرە ئەرێیەكان لە پشت شاشەیەکەوەسرووشتیبوونی مرۆڤ فەرامۆش دەكەن... بۆیە (بیۆنگ- چول هان) پێیوایە چەمكی زێدەیی لە كۆمەڵگای دەستكەوتدا هاوسەنگی مرۆڤ دەشێوێنێ و حەز و چاوتێبڕینی ناسرووشتی پەرەپێدەدات، بەمجۆرە (زمانی نەرمی دیجیتاڵی)كۆی (زمانی داهێنانی ڕامانئامێز)لە فەزای بەڵێی لایكە بێسنوورەكان(کە هیچ کەس و هیچ شتێکتێیدا زاڵنییە)دادەخات! بەو مانایەش لە كۆمەڵگای بەکاربەری ئەرێنییدا ئەوەی بە جیهاندا دەڕواتداهێنان نییە، زڕەوێنەی سێڵفییە، ئەوەی بە جیهاندا دەڕوا مرۆڤی تەنیا و داهێنەر نییە، مرۆڤی خەمبار و دەماری و زێد-نێرگزییە...
ڕووداوەكانی ژیان
ڕێنماییە تەندرووستییەكان، هۆڵی وەرزشی لەشجوانی، تاوەر، بانک، فڕۆکەخانە، مۆڵەکانی بازرگانی و تاقیگەكان،نمایشگاكان، داویزێدەییە‌كانویاسای به‌ڵێ ده‌توانم(وەك ترێنتی سه‌ده‌ی بیست و یەك)، تەواوی ڕووداوەكانی ژیانیمرۆڤ و ناوەوەی مرۆڤی بەخۆیەوە خەریك كردووە... لە هەموو ئەو باشترین و ئەرێنییانەدا،کێ دەڵێت جیهان ئاشکرا بووە؟! ئەمڕۆ جیهان زۆر نادیارترە، لەوەی وێنای دەکەین؛ هەرتەنها دیواربەندی ناخی یاخی و گوماناوی و نەرێنیبوونی نەكردووە، بەڵكەكۆمەڵگایەكی پڕووكاوی بەرهەم هێناوە... بە بڕوای (بیۆنگ چوول هان) لە کۆمەڵگای پڕووکاودا هیچ شتێك مومكین و ڕه‌خساو نییه،كەچی دەبێ باوه‌ڕت وابێت،كە هیچ شتێك مه‌حاڵ نییه، چونكە نائاگایی کۆمەڵایەتی لەیاسای دەرەوەی (دەبێت)ی سنووردارەوە بۆیاسای ناوەوەی (دەتوانم)ی بێسنوور دەگۆڕێت... بەڵام دەتوانین بڵێین لە فیكری ڕەشبینخواز و نەرێنیبوونی (ئارسەر شوبنهاوەر)دا، چەمكی (دەتوانم)ڕووەكەی دیكەی نێرگزییەتە؛ چونكە كێبڕكێكردنە لەگەڵ ناوەوەی خۆی، نەك دەرەوەی جیاواز...لە كۆمەڵگای نمایشكارداهەتا دێ (دەتوانم)بێبەرگری و بێسنوورتر دەبێ، تا دەگاتە ئەوەی هەموو سنوورەكان و ئەویدیكەوەك نمایشێكی دیكەی وەهمی تەماشا دەكات؛ بەڵامهەرگیزخۆ بەبابەتكردن ئازادینییە! ئازادی پەیوەندی بە ئەویدیكەی جیاوازەوە هەیە، هەرگیز ئازادی لە ناوەوە نابینرێت، لە دەرەوە بەدەست دێت...
كەواتە لەنێوان كۆمەڵگای پڕووگاو و نێرگزییەتییاسای (دەتوانم)دا،پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا خەمۆكی و تەنیایی و گۆشەگیری تاكی بەکاربەر وەك پشوویەك بۆ دووبارە هەڵسانەوە و داهێنانە... یانخەمۆكی و گۆشەگیری و تەنیایی تاكی بەکاربەردەرئەنجامی هیستریای زێدە-سەركەوتنە، کە بەرهەمەکەی بریتییە لە زێدە-قازانج...ئایا لەنێوان هایپەر واقیعی دیجیتاڵی- ئەرێنی زاڵی درۆزنانە و ڕۆحی یاخیبوون و نەرێنیینەكۆ و نەكەمدا، لەنێوان هێزی دیاری دەرەوە و هێزی نادیاری ناوەوەدا... مرۆڤ و داهێنان دەكەوێتە كوێی ژیانەوە؟
هەموو کەسێکبۆ پشتڕاستكردنەوە وەك بنەمایەكی بنەڕەتی پەیوەندیكردن، دەتوانیت چی دەوێت بیکات، بەڵامکەسی داهێنەر بە دەگمەن دەتوانێ کۆمەڵاتی بێت، ئەوانەی لە بواری داهێناندا قووڵدەبنەوە، زۆر کەم بەلایلەگەڵیەكبوونیکۆمەڵایەتییەوەن، هەمیشە بۆ فەراهەمكردنی كات، لەپێناو داهێناندا تەنیایی و گۆشەگیری هەڵدەبژێرن؛تەنیایی و گۆشەگیرییەك كە ناكەوێتە سەر هێلیچاوتێبڕینی زێدە-قازانجی ماددییەوە...ئەوەی لێرەدا دەمەوی ئاماژەی بۆ بكەمئاستی بەرزی ڕامان و بیرکردنەوەی قووڵ و جیاوازە، كە مرۆڤ گۆشەگیر دەکات، نەک لەگەڵیەكبوونیکۆمەڵایەتی و زێدە- بەڵێ بۆ قازانجی ماددی زێتر، كە مرۆڤ لە خەمۆكی دەپێچێتەوە...
ڕەتكردنەوە
مرۆڤ بە شیكردنەوەیرەخنەگرانەی جیاوازەوە، بەڕەتكردنەوەباو و گومانكردن لە زێدە-ئەرێنییەوە، دەتوانێتمەعریفەی قووڵ لەسەر سنوور و ئەگەرەكانیداهێنانبەدەست بهێنێت،بە تێگەیشتنێكی قووڵتر لە ئەزموونی مرۆڤ و گۆشەگیریورد بێتەوە وڕەتكردنەوە وەك بەشێكی سرووشتی ژیان و هاندان قبووڵ بكات...
كەواتەڕەتكردنەوە،لە بەكۆمەڵبوونپاشەكشە ناكات، بەڵكەڕامانێكی ڕەخنەگرانەی جیاواز و گومانكارانەیە لە دیكتاتۆریەتی زێدە-ئەرێنی و بێسنووری (دەتوانم) و باوەڕهێنان بە زڕەوێنە... ڕەتكردنەوە، تەنها پرسی: شوشە نیوەی بەتاڵە یان نیوە پڕەكە نییە، بەڵكە متمانە بەخۆبوون و هەڵوێستێکی دژە باوە و کاریگەری لەسەر هەموو بوارە سەرەکییەکانی بیرکردنەوە هەیە و ڕاستەوخۆش بە وزە و توانا سرووشتییەكانی داهێنانەوە بەندە.
ئەمڕۆمرۆڤ لە جاران زیاتر لە مەترسیدایە؛ چوونكە ئەرێنیبوونی زیاد لەپێویست ژیان بەرەو ڕووتی ووەهمی ئازادی دەكاتەوە؛ ئەمڕۆ مرۆڤ لە ناوەوە پڕووكاوە، تەكنۆلۆژیا خودی ئەو پڕووكانە بە ئازادی دادەنێت؛ چاوتێبڕین و زێدە- قازانج بە داهێنان دەفرۆشێتەوە...هه‌ڕه‌شه‌ی زێدە-ئەرێنیلە (لەناوەوە)دایە، له ده‌ره‌وه)دا نییه، لە خودی خۆتدایە لە ئەویدیكەی جیاوازدا نییە.
هەولێر 9/9/2025