سەردار ئەکرەم/بەریتانیا
ئەنتوان چیخۆف (١٨٦٠-١٩٠٤)، یەکێکە لە گەورەترین نووسەرانی چیرۆکی کورت و شانۆنامەنووسانی مێژووی ئەدەبیاتی ڕووسی و جیهانی. بەرهەمەکانی چیخۆف بە واقیعبینی، وردبینی لە وەسفکردنی کارەکتەرەکان، و تیشک خستنە سەر لایەنە سادە و ڕۆژانەییەکانی ژیانی مرۆڤ ناسراون. سەرەڕای ستایش و قبوڵکردنی بەرفراوانی بەرهەمەکانی، پرسیارێک هەمیشە لە بازنەی ڕەخنەی ئەدەبیدا سەری هەڵداوە ئایا دەتوانین ڕەخنە لە چیخۆف بگرین؟ ئەم پرسیارە تەنها پەیوەندی بە کەموکوڕییە ئەدەبییە گریمانەکراوەکانەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە شێوازی لێکدانەوە و تێگەیشتن لە بەرهەمەکانیشیەوە هەیە. ئەگەر بە شێوەیەکی ورد و پشت بەستوو بە سەرچاوە زانستییەکان، ئەم پرسە تاوتوێ بکەین و ڕەهەندە جیاوازەکانی ڕەخنەگرتن لە چیخۆف و شێوازەکانی لێکدانەوەی بەرهەمەکانی بخەینەڕوو.چیخۆف لە نێوان ستایش و ڕەخنەدابە درێژایی مێژووی ئەدەبی، وەک نووسەرێکی بێ وێنە ستایش کراوە. بەرهەمەکانی وەک نموونەی واقیعبینی، قووڵایی دەروونی، و توانای گرتنی وردەکارییەکانی ژیانی ڕۆژانە سەیر دەکرێن. بەڵام، وەک گۆفری بۆرنی لە کتێبی 'لێکدانەوەی چیخۆف' ئاماژەی پێدەکات، سەرەڕای ئەم ستایشە، چیخۆف خۆی زۆرجار ڕەخنەی توندی لە شێوازی نمایشکردنی شانۆنامەکانی لەسەر شانۆ گرتووە . ئەو بڕوای وابووە کە دەرهێنەران و ئەکتەران بە شێوەیەکی هەڵە لە مەبەستەکانی تێگەیشتوون، تەنانەت کۆنستانتین ستانیسلاڤسکیش، کە ڕۆڵێکی گەورەی لە بەناوبانگکردنی چیخۆفدا هەبووە، لەم ڕەخنانە بێبەش نەبووە. چیخۆف بە توندی ڕەخنەی لەوە گرتووە کە چۆن شانۆنامەکانی وەک 'باخی گێلاس' بە شێوەیەکی نادروست لێکدراونەتەوە و وەک تراژیدیا نیشان دراون، لە کاتێکدا ئەو خۆی بە کۆمیدیا زانیویەتی . ئەمەش نیشانەی ئەوەیە کە تەنانەت لە سەردەمی خۆیشیدا، لێکدانەوەی بەرهەمەکانی چیخۆف جێگەی مشتومڕ بووە.پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەم ڕەخنانەی چیخۆف خۆی لە دەرهێنەران و ئەکتەران گرتوویەتی، ڕێگەمان پێدەدات کە ئێمەش وەک خوێنەر و ڕەخنەگر، ڕەخنە لە خودی بەرهەمەکانی بگرین؟ وەڵامەکەی ئەرێنییە. ڕەخنەی ئەدەبی، بە پێچەوانەی تێگەیشتنێکی باو، تەنها دۆزینەوەی کەموکوڕی نییە، بەڵکو پرۆسەیەکی قووڵترە بۆ تێگەیشتن و شیکارکردنی بەرهەمێک لە ڕەهەندە جیاوازەکانیدا. وەک بۆرنی دەڵێت، لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا، لەگەڵ هاتنی تیۆرییە پۆست مۆدێرنەکانی ئەدەب، قسەکردن لەسەر مەبەستی نووسەر یان ئەوەی کام لێکدانەوە دروستترە، ئاڵۆزتر بووە . بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە کە هەموو لێکدانەوەیەک دروستە یان هیچ سنوورێک بۆ لێکدانەوە نییە. بە پێچەوانەوە، ڕەخنەی ئەکادیمی هەوڵدەدات سنوورەکان و 'پێوەرەکان' و 'لێهاتووییەکان'ی لێکدانەوە دیاری بکات، وەک ڕۆجەر گرۆس لە کتێبی 'تێگەیشتن لە شانۆنامەکان'دا باسی دەکات .
یەکێک لە ڕەخنە سەرەکییەکان کە دەکرێت لە چیخۆف بگیرێت، پەیوەندی بە شێوازی نووسین و تێماکانیەوە هەیە. هەندێک ڕەخنەگر پێیان وایە کە چیخۆف زۆرجار پەیامێکی ڕوونی نییە و کۆتایی چیرۆکەکانی کراوەن، ئەمەش خوێنەر لە گەیشتن بە دەرئەنجامێکی یەکلاکەرەوە بێبەش دەکات. لە وتارێکدا بە ناوی 'نزیکبوونەوەیەک بۆ هەڵسەنگاندنەوە و تێگەیشتنی چیخۆف' لە گۆڤاری European Journal of English Language and Literature Studies، ئاماژە بەوە کراوە کە چیرۆکەکانی چیخۆف زۆرجار پەیامێکی ڕوونیان نییە و ڕێگە بە خوێنەر دەدەن کە تێماکان لە قۆناغی ئاڵۆزی و گۆڕانکارییەوە دەربهێنن . ئەم شێوازە، لە کاتێکدا کە دەرفەت بۆ لێکدانەوەی فرە ڕەهەند دەڕەخسێنێت، لە هەمان کاتدا دەکرێت وەک کەموکوڕییەکیش سەیر بکرێت بۆ ئەو خوێنەرانەی کە بەدوای پەیامێکی ڕوون و یەکلاکەرەوەدا دەگەڕێن.ڕەخنەیەکی دیکە کە دەکرێت ئاراستەی چیخۆف بکرێت، پەیوەندی بە دیدگای ئەو بۆ واقیع و تێماکانیەوە هەیە. چیخۆف بە واقیعبین ناسراوە، بەڵام هەندێک ڕەخنەگر پێیان وایە کە واقیعبینییەکەی زۆرجار ڕەهەندێکی ڕەشبینی یان بێهیوایی تێدایە. بۆرنی ئاماژە بەوە دەکات کە چیخۆف خۆی دژی تێگەیشتنە توندڕەوەکان بووە، چ وەک ڕەشبین یان گەشبین، و بڕوای بەوە هەبووە کە ژیان لە نێوان ئەم دوو جەمسەرەدایە . بەڵام، دەکرێت پرسیار بکرێت ئایا چیخۆف بە تەواوی توانیویەتی خۆی لەم تێگەیشتنە دوور بگرێت یان نا. هەندێک لە کارەکتەرەکانی چیخۆف، وەک ئەوانەی لە 'باخی گێلاس'دا هەن، زۆرجار بێتوانایی و بێهیوایی نیشان دەدەن، ئەمەش دەکرێت وەک ڕەخنەیەک لە دیدگای چیخۆف بۆ سروشتی مرۆڤ یان کۆمەڵگا سەیر بکرێت.لە کۆتاییدا، پرسیارکردن لە چیخۆف و ڕەخنەگرتن لە بەرهەمەکانی، نەک تەنها ڕێگەپێدراوە، بەڵکو بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر و فرە ڕەهەندتر لە بەرهەمەکانی پێویستە. ئەم پرۆسەیە یارمەتیدەرە بۆ دۆزینەوەی ڕەهەندە نوێیەکان و تێگەیشتن لەوەی چۆن بەرهەمەکانی چیخۆف لە سەردەمە جیاوازەکاندا لێکدراونەتەوە و چۆن دەکرێت لە داهاتووشدا لێکبدرێنەوە. ڕەخنەگرتن لە چیخۆف، بە مانای کەمکردنەوەی بەهای ئەدەبییەکەی نییە، بەڵکو بە مانای بەهێزکردنی لێکۆڵینەوەی ئەدەبی و فراوانکردنی ئاسۆی تێگەیشتنە لە یەکێک لە گەورەترین نووسەرانی جیهان.
ڕەخنە لە شێوازی نووسینی چیخۆف: بێلایەنی و پەیامی شاراوەیەکێک لە تایبەتمەندییە دیارەکانی شێوازی نووسینی چیخۆف، بێلایەنی و بابەتی بوونیەتی. ئەو بڕوای وابوو کە نووسەر دەبێت وەک زانایەک بێلایەن بێت و تەنها واقیع وەک خۆی نیشان بدات، بەبێ ئەوەی پەیامێکی ڕوون یان ئەخلاقی بدات بە خوێنەر. ئەمەش لە وتارەکەی ساندیا کۆلا لەسەر 'لێکۆڵینەوەی جیهانی بەرجەستەی چیخۆف'دا ڕوون کراوەتەوە، کە تێیدا ئاماژە بەوە دەکات چیخۆف زۆرجار وردەکارییەکانی ژیانی ڕۆژانە بە شێوەیەک دەخاتەڕوو کە ڕەخنەگران بە 'بێمانا و ناپێویست' ناویان دەبەن، بەڵام کۆلا دەڵێت ئەم وردەکارییانە بۆ شێوازی نوێی چیخۆف 'پێویست و ناچاری'ن . ئەم بێلایەنییە، لە کاتێکدا کە دەرفەت بە خوێنەر دەدات بۆ لێکدانەوەی تایبەتی خۆی، لە هەمان کاتدا دەکرێت وەک خاڵێکی ڕەخنەیی سەیر بکرێت. هەندێک ڕەخنەگر پێیان وایە کە ئەم بێلایەنییە دەبێتە هۆی نادیاربوونی پەیامی نووسەر و وا دەکات خوێنەر لە گەیشتن بە دەرئەنجامێکی یەکلاکەرەوە بێبەش بێت.چیخۆف خۆی دژی ئەوە بووە کە نووسەر پەیامێکی ڕاستەوخۆ بدات. ئەو پێی وابوو کە کاری نووسەر پرسیارکردنە، نەک وەڵامدانەوە. ئەمەش لە وتارەکەی K.M. Jubair Uddin وKhurshedul Alam دا ڕوون کراوەتەوە کە دەڵێن"چیخۆف بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش بە ئامێری هونەری لە دروستکردنی چیرۆکە کورتەکانیدا ناسراوە کە پڕن لە کۆمەڵێک بیرۆکەی جیاواز بە وردی و دروستی" . بەڵام ئەم شێوازە، لە کاتێکدا کە توانای هونەری چیخۆف نیشان دەدات، لە هەمان کاتدا دەکرێت وەک کەموکوڕییەکیش سەیر بکرێت. ڕەخنەگرانی هاوسەردەم پێیان وایە کە ئەم شێوازە زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی کە خوێنەر هەست بە نادیاری و ئاڵۆزی بکات، بەتایبەتی لەو کۆمەڵگایانەی کە ڕەچاوی پەیامی ڕوون و ڕاستەوخۆ دەکەن.یەکێک لە ڕەخنە سەرەکییەکان کە لە شێوازی چیخۆف دەگیرێت، پەیوەندی بە بەکارهێنانی 'وردەکارییە هەڕەمەکی'یەوە هەیە. ئەلێکساندەر چوداکۆف، ڕەخنەگری ڕووسی، لە وتارەکەیدا لەسەر 'هەڕەمەیی: وردەکارییە ڕووداوییەکانی چیخۆف' ئاماژە بەوە دەکات کە ئەم وردەکارییانە زۆرجار هیچ پەیوەندییەکیان بە گەشەپێدانی کارەکتەر یان ڕووداوەکانەوە نییە . بۆ نموونە، لە چیرۆکی 'خاتوون لەگەڵ سەگە بچووکەکە'دا، چیخۆف وەسفی دەستەکانی خەڵک و جلوبەرگی کچی گەورەپەرەوەردە دەکات، بەبێ ئەوەی ئەم وردەکارییانە ڕۆڵێکی ڕاستەوخۆیان لە چیرۆکەکەدا هەبێت. ڕەخنەگران ئەم شێوازەیان بە 'بێمانا و ناپێویست' ناوبردووە، بەڵام چیخۆف پێی وابوو ئەم وردەکارییانە بۆ دروستکردنی ئەو واقیعەی کە دەیەوێت نیشان بدات پێویستن.ڕەخنەیەکی دیکە کە لە چیخۆف دەگیرێت، پەیوەندی بە شێوازی کۆتایی هێنانی چیرۆکەکانیەوە هەیە. زۆرینەی چیرۆکەکانی چیخۆف کۆتاییەکی کراوەیان هەیە، واتە خوێنەر لە گەیشتن بە دەرئەنجامێکی یەکلاکەرەوە بێبەش دەمێنێتەوە. ئەمەش لە کاتێکدا کە دەرفەت بۆ لێکدانەوەی فرە ڕەهەند دەڕەخسێنێت، لە هەمان کاتدا دەکرێت وەک کەموکوڕییەک سەیر بکرێت بۆ ئەو خوێنەرانەی کە بەدوای چارەسەری ڕوون و یەکلاکەرەوەدا دەگەڕێن. بۆ نموونە، لە چیرۆکی 'گۆشەبەرییەکان'دا، چیخۆف باسی کەسێک دەکات کە ژیانی لە نێوان خەیاڵ و واقیعدا دەبەیت، بەڵام کۆتایی چیرۆکەکە ڕوون ناکاتەوە کە ئەم کەسە چۆن دەتوانێت لەم دۆخەوە دەربچێت.لە ڕووی تێماکانیشەوە، چیخۆف زۆرجار تێماکانی نەخۆشی، مردن، بێهیوایی، و شکستی خەونەکان دەخاتەڕوو. لە وتارەکەی Uddin و Alam دا ئاماژە بەوە کراوە کە "چیرۆکەکانی چیخۆف پڕن لە بیرۆکەی دەمار، دەروونناسی، و تێکچوونی دەروونی" . ئەو دەڵێت هەموو کەسێک لە تێکچوونی دەروونی دەناڵێنێت کە لە کۆکردنەوەی ترسی مردن، و تێکچوونەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەم تێماگەلە، لە کاتێکدا کە ڕەنگدانەوەی واقیعی ژیانی مرۆڤە، لە هەمان کاتدا دەکرێت وەک ڕەشبینی زیادەڕۆ سەیر بکرێت. هەندێک ڕەخنەگر پێیان وایە کە چیخۆف زۆر جار لە تێماکانی ئەرێنی و گەشبینانە دوور دەکەوێتەوە، ئەمەش دەکرێت وەک سنوورداربوونی دیدگای ئەو بۆ ژیان سەیر بکرێت.بەڵام، پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم ڕەخنانە بە مانای ڕەتکردنەوەی بەهای ئەدەبی و هونەری چیخۆف نین. بە پێچەوانەوە، ئەوان یارمەتیدەرن بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر لە شێوازی نووسین و دیدگای ئەو. چیخۆف خۆی ئاگاداری ئەم سنوورانە بووە و هەوڵی داوە لە ڕێگەی بێلایەنی و واقیعبینییەوە، دەرفەت بە خوێنەر بدات بۆ لێکدانەوەی تایبەتی خۆی. ئەمەش یەکێکە لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی شێوازی چیخۆف کە ئەو جیا دەکاتەوە لە نووسەرانی دیکەی سەردەمی خۆی.ڕەخنە لە کارەکتەرەکانی چیخۆف: نێوان واقیعبینی و کلیشەیەکێک لە بەهێزترین لایەنەکانی بەرهەمەکانی چیخۆف، توانای ئەو لە دروستکردنی کارەکتەرە پێچەوپێچەکانە. بەڵام، ئەم توانایەش لە ڕەخنە بەدوور نییە. هەندێک ڕەخنەگر پێیان وایە کە چیخۆف زۆرجار کارەکتەرەکانی لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی و ئابووری دیاریکراودا دەخاتەوە، ئەمەش دەکرێت وەک سنوورداربوونی دیدگای ئەو بۆ جۆراوجۆری مرۆیی سەیر بکرێت. ڕەخنەیەکی دیکە کە لە کارەکتەرەکانی چیخۆف دەگیرێت، پەیوەندی بە نیشاندانی ژنانەوە هەیە. لە کاتێکدا کە چیخۆف هەوڵی داوە ژنان بە شێوەیەکی واقیعی نیشان بدات، هەندێک ڕەخنەگری فیمینیست پێیان وایە کە ئەو زۆرجار ژنان لە ڕۆڵی قوربانی یان پشتبەستوو بە پیاوان نیشان داوە. بۆ نموونە، لە چیرۆکی 'خۆشەویست'دا، کارەکتەری سەرەکی ژنێکە کە تەواو پشت بە پیاوان دەبەستێت بۆ مانا دانە ژیانی خۆی. ئەمەش دەکرێت وەک ڕەنگدانەوەی دیدگایەکی نێرینە بۆ ڕۆڵی ژن لە کۆمەڵگادا سەیر بکرێت.بەڵام، پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە چیخۆف لە هەمان کاتدا کارەکتەرە بەهێزەکانی ژنانی دروستکردووە کە دژی ئەم کلیشانە دەوەستنەوە. بۆ نموونە، لە شانۆنامەی 'سێ خوشک'دا، کارەکتەری ماشا ژنێکی بەهێزە کە هەوڵدەدات کۆنترۆڵی ژیانی خۆی بکات، تەنانەت لە دۆخە ئاڵۆزەکانیشدا. ئەمەش نیشان دەدات کە چیخۆف توانای دروستکردنی کارەکتەرە جیاوازەکانی هەبووە، بەڵام هەندێک جار لە کلیشە کۆمەڵایەتییەکانی سەردەمی خۆی کاریگەر بووە.ڕەخنەیەکی دیکە کە لە کارەکتەرەکانی چیخۆف دەگیرێت، پەیوەندی بە نیشاندانی پلەی کاری جوتیارانەوە هەیە. چیخۆف زۆرجار ئەم پلەیانەی بە شێوەیەکی سادە و کەمتر پێچەوپێچ نیشان داوە، لە بەراورد بە کارەکتەرە ئەرستۆکراتەکان. ئەمەش دەکرێت وەک ڕەنگدانەوەی دیدگایەکی پلەیی بۆ کۆمەڵگا سەیر بکرێت، کە تێیدا پلەی بەرز بە پێچەوپێچتر و گرنگتر دەزانرێت. بەڵام، لە هەمان کاتدا، چیخۆف هەوڵی داوە مرۆڤایەتی و کەرامەتی هەموو پلەکان نیشان بدات، تەنانەت لە سادەترین کارەکتەرەکانیشدا.لە کۆتاییدا، ڕەخنەگرتن لە کارەکتەرەکانی چیخۆف یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر لە شێوازی نیشاندانی مرۆڤ لە بەرهەمەکانیدا. ئەم ڕەخنانە بە مانای ڕەتکردنەوەی بەهای هونەری چیخۆف نین، بەڵکو یارمەتیدەرن بۆ دۆزینەوەی ڕەهەندە نوێیەکان و تێگەیشتن لەوەی چۆن دەکرێت بەرهەمەکانی لە چاوپۆشی نوێدا بخوێنرێنەوە.دەرئەنجام پرسیارکردن لەوەی ئایا دەتوانین ڕەخنە لە ئەنتوان چیخۆف بگرین، پرسیارێکی بنەڕەتییە بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر لە بەرهەمەکانی و پێگەی ئەو لە ئەدەبیاتی جیهانیدا. وەک لەم بابەتدا خستمانەڕوو، ڕەخنەگرتن لە چیخۆف نەک تەنها ڕێگەپێدراوە، بەڵکو بۆ پەرەپێدانی لێکۆڵینەوەی ئەدەبی و فراوانکردنی ئاسۆی تێگەیشتن لە بەرهەمەکانی پێویستە. ئەم ڕەخنانە دەکرێت پەیوەندی بە شێوازی نووسین، تێماکان، یان نیشاندانی کارەکتەرەکانەوە هەبێت.چیخۆف خۆی نووسەرێک بووە کە بەردەوام ڕەخنەی لە دەوروبەری خۆی گرتووە و هەوڵی داوە واقیع وەک خۆی نیشان بدات، تەنانەت ئەگەر ئەو واقیعە ناخۆشیش بووبێت. بێلایەنی ئەو لە نووسیندا، لە کاتێکدا کە یەکێکە لە خاڵە بەهێزەکانی، لە هەمان کاتدا دەکرێت وەک خاڵێکی ڕەخنەییش سەیر بکرێت بۆ ئەو خوێنەرانەی کە بەدوای پەیامێکی ڕوون و یەکلاکەرەوەدا دەگەڕێن. هەروەها، نیشاندانی تێماکانی وەک نەخۆشی، مردن، و بێهیوایی، لە کاتێکدا کە ڕەنگدانەوەی واقیعی ژیانی مرۆڤە، دەکرێت وەک ڕەشبینی زیادەڕۆ سەیر بکرێت.لەگەڵ ئەوەشدا، پێویستە جەخت لەسەر ئەوە بکرێتەوە کە ئەم ڕەخنانە بە مانای کەمکردنەوەی بەهای ئەدەبی چیخۆف نین. بە پێچەوانەوە، ئەوان یارمەتیدەرن بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر لە شێوازی نووسین و دیدگای ئەو. چیخۆف بە توانای خۆی لە دروستکردنی کارەکتەرە ئاڵۆزەکان و نیشاندانی وردەکارییەکانی ژیانی ڕۆژانە، توانیویەتی شوێنپێیەکی قووڵ لە ئەدەبیاتی جیهانیدا بەجێبهێڵێت. بەرهەمەکانی هێشتاش جێگەی لێکۆڵینەوە و مشتومڕن، و ئەمەش نیشانەی بەردەوامی و بەهای ئەدەبی ئەون. وە دەتوانین بڵێین کە ڕەخنەگرتن لە چیخۆف، پرۆسەیەکی زیندوو و بەردەوامە کە یارمەتیدەرە بۆ دەوڵەمەندکردنی لێکۆڵینەوەی ئەدەبی و تێگەیشتنێکی فرە ڕەهەندتر لە یەکێک لە گەورەترین نووسەرانی مێژوو. ئەم پرۆسەیە ڕێگەمان پێدەدات کە بە چاوێکی نوێوە سەیری بەرهەمەکانی بکەین و ڕەهەندە شاراوەکانیان بدۆزینەوە.