رێگای كوردستان
ئەگەرچی باس لە رێككەوتنێكی نوێی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق دەكرێت، بەڵام هێشتا پرسی رادەستكردنی تەواوی داهاتی نانەوتی كە عێراق داوای كردووە و هاوكات كێشەی نێوان هەولێر و بەغدا و كۆمپانیاكانی بواری نەوت بە چارەسەرنەكراوی ماونەتەوە. بەگوێرەی زانیارییەكان لەنوێترین هەڵوێستدا، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم رەزامەندی نیشانداوە بەشێك لە داهاتە نانەوتییەكان رادەستبكات و ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقیش چاوەڕێی بڕیرای چوارچێوەی هەماهەنگی دەكات.
ئەگەرچی لەدوای روخانی رژێمی بەعس و لەدوای ساڵی 2005ەوە پەیوەندییەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بەتایبەتی لەپرسی مووچە و شایستە داراییەكاندا تا رادەیەكی زۆر ئاساییبوون، بەڵام لە دوای ساڵی 2013ەوە قەیرانێكی بەردەوام لەنێوان هەردوو حكومەتدا بوونی هەبووە و ئەم قەیرانەش تا ئێستا بەردەوامی هەیە.
باجی ئەم قەیرانە كە زیاتر لە سەدەیەكە بەردەوامی هەیە، هاووڵاتییانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی مووچەخۆران داویانە، بەشێوەك لەو ماوەیەدا مووچەخۆران (34) مووچەیان پاشەكەوتكراوە، (10) مووچەیان بە لێبڕینی (21%) پێدراوە و (18) مووچەش بەتەواوی نەدراوە. لەماوەی 10 ساڵی رابردوودا لە كۆی (120) مووچەی مانگانەدا، (62) مووچە پاشەكەوت، لێبڕین و یاخود هەر نەدراوە و كە ئەم رێژەیەش (52%)، هەر لەماوەی ئەو 10 ساڵەدا (58) مووچە دراوە كە رێژەی (48%) بووە.
لەم ماوەیەدا سەدان كۆبوونەوە و هەزاران بەڵێن لەلایەن بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقەوە بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بەتایبەتی لە پرسی مووچە و شایستەداراییەكان دراوە، بەڵام هیچ یەكێك لەم رێككەوتننانەی جێبەجێنەكراون.
لە ناوەڕاستی مانگی 9 نزیكدەبینەوە، بەڵام مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مووچەی مانگەكانی (7 و 8) یان وەرنەگرتووە و هاوكات هیچ گەرەنتییەكیش نییە مووچەی چوار مانگی دواتریش وەربگرن.
ماوەی چەند مانگێكە بەتایبەتی ئەم هەفتانەی دوایی، زنجیرەیەك كۆبوونەوەی چڕ لەنێوان شاندەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق ئەنجامدراون، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكان هێشتا لێكتێگەیشتنی كۆتایی لەسەر پرسی نەوت و داهاتی نانەوتی نەكراوە، كە چەقی ناكۆكییەكانی هەولێر و بەغدان.
لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مووچەی مانگی شەشیان وەرگرت، كە بەگوتەی ژمارەیەك لە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران، "محەمەد شیاع سودانی ئەم مووچەیەی وەك هاوسۆزی و رەچاوكردنی لایەنی مرۆیی ناردووە" و لە ئەگەری رێكنەكەوتنیش ئەمە دەبێتە دوایین مووچەی ئەمساڵ و مووچەخۆرانی هەرێم مووچەی شەش مانگ وەرناگرن.
ئێستا هاووڵاتییانی هەرێمی كوردستان لە چاوەڕوانیی كۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیراندان، كە بڕیارێكی یەكلاكەرەوە لەسەر پرسی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بدات، بەتایبەتی كە بەشێك لە راگەیاندنەكانی نزیك لە دەسەڵات باس لەوە دەكەن، سەرۆكی حكومەت رەزامەندی نیشانداوە لەسەر رادەستكردنی لەسەدا پەنجای داهاتی فیدراڵی و بەشێك لە داهاتی ناوخۆ.
ئەگەرچی ئەم هەوڵەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئاستی ناوخۆدا وەك هەنگاوێكی ئەرێنی لێكدەدرێتەوە، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكان لەدوایین كۆبوونەوەی شاندەكان كە كۆتایی هەفتەی رابردوو بەڕێوە چوو، دارایی عێراق بە شاندی هەرێمی وتووە كە دەبێت رێژەی 100%ی تێكڕای داهاتی نانەوتی رادەستبكەن و دواتر لەو بڕەدا حكومەتی فیدراڵ رێژەی 50%ی بۆ هەرێم بگەڕێنێتەوە.
ئاژانسی (بغداد الیوم) لە هەواڵێكدا باسی لەوە كردووە كە عێراق بەتایبەتی وەزیری دارایی، سوورە لەسەر ڕادەستكردنی 50% ی داهاتی فیدڕاڵی و نافیدڕاڵیی هەرێمی كوردستان، كە داهاتەكانی هاتوچۆ ، گومرگ، باج، كارەبا، ئاو، تەندروستی و چەندین داهاتی دیكە دەگرێتەوە.
ئێستا هاووڵاتییانی هەرێمی كوردستان لە چاوەڕوانیی كۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق و بڕیاری محەمەد شیاع سودانیدان و ئەویش لە چاوەڕوانیی حزبە هاوپەیمانەكانیدایە، كە تاچەند دەچنە ناو ئەم لێكنزیكبوونەوەیەوە كە هەرێم پێشنیاریكردووە.
بەگوێرەی زانیارییەكان ئەگەر رێككەوتنیش لەسەر داهاتی نانەوتی بكرێت، هێشتا پرسی رادەستكردنی نەوت كە چەندینجار هەردوولا باسیان لە لێكنزیكبوونەوە و تەنانەت رێككەوتنیش كردووە بەیەكجاری چاسەرنەكراوە و كێشەی كۆمپانیاكان هێشتا یەكلایینەكراوەتەوە، كە وەك چاودێران باسی دەكەن بەبێ رێككەوتن لەگەڵ كۆمپانیاكان ئەستەمە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان و رادەستكردنیەتی بە كۆمپانیای (سۆمۆ) بەمەبەستی فرۆشتنی دەستپێبكات.
ئەگەرچی عەلی نزار بەڕێوەبەری كۆمپانیای سۆمۆ باس لەوە دەكات بەپێی یاسا دەبێت وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم قەرزی كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم بدات، كە بەپێی زانیارییەكان یەك ملیار دۆلارە، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكان هەرێم تا ئێستا نەچووەتە ژێر باری ئەم داواكارییەوە.
پرسی نەوت جگە لە رێككەوتنی هەولێر و بەغدا و كۆمپانیاكانی ئەو بوارە، هاوكات رێككەوتنی لەگەڵ دەوڵەتی توركیا پێویستە كە لەماوەی رابردوودا رێككەوتنی پێشتری لەگەڵ عیراق هەڵپەسارد.
كۆبوونەوەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەكاتێكدایە كە كەمتر لە دوو مانگ لەمەوبەر رێككەوتن لەنێوان هەردوولاداكراوە، كە بە رێككەوتنی 17ی تەمووز ناونرا و بەگوێرەی رێككەوتنەكە هەرێمی كوردستان ڕازیبوو بە ڕادەستكردنی 230 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بە كۆمپانیای سۆمۆ لەگەڵ ناردنی 120 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ، بەڵام ئەم رێككەوتنە نەچووە بواری جێبەجێكردنەوە.
بەشێك لە چاودێرانی سیاسی و ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق باس لەوە دەكەن كە رێككەوتنی یەكجارەكی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق زۆر قورس دەبێت و هەردوولایان لە رووی داراییەوە لە دۆخێكی باشدا نین.
كاروان یاروەیس ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، باس لەوە دەكات كە تەنانەت ئەگەر ئەمڕۆش رێككەوتن بكرێت، قورس دەبێت بۆ عێراق لە ماوەی چوار مانگدا مووچەی شەش مانگ بنێرێت، بەتایبەتی كە عێراق بەرەو هەڵبژاردن دەچێت. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی نوێنەران باس لەوە دەكات كە عێراق خۆشی كێشەی مالی و سیولەی هەیە و ناتوانێت لەماوەی 4 مانگدا چوار مووچەی عێراق و شەش مووچەی هەرێم بدات.
لەلایەكی دیكەوە حسێن ئەلمالكی كەسایەتیی سیاسی سەربەخۆ باس لەوە دەكات كە عێراق رووبەڕووی دەرهاوێشتەكانی ئەو كورتهێنانە داراییە دەبێتەوە، كە بودجەی عێراق پێیدا تێدەپەڕێت. ئەو كەسایەتییە سیاسییە باس لەوە دەكات كە عێراق 98 ترلیۆن دینار كورتهێنانی لە بودجەدا هەیە، ئەمەش هەڕەشە لەسەر خەرجكردنی مووچە و شایستە داراییەكانی فەرمانبەران و خانەنشینان دروستدەكات. "كورتهێنان لە بودجەدا گەیشتووەتە 98 تریلیۆن دینار، ئەمەش بەرزترین كورتهێنانە لە مێژووی عێراقدا، بەتایبەتی ماوەی دوو ساڵە وڵات بەبێ بودجەی ڕاستەقینە كار دەكات".
چارەسەرنەكردنی كێشەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا بەتایبەتی لەپرسی مووچە، نیگەرانییەكی زۆری لەشەقامی كوردیدا دروستكردووە و لەو ماوەیەشدا ساڵانە زنجیرەیەك خۆپیشاندان و مانگرتن لە شارە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان دروستبوون. چاودێرانی سیاسی جەختدەكەنەوە كە هاووڵاتییانی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی مووچەخۆران، لە دۆخێكی زۆر خراپی دەروونیدا دەژین هۆشداریش دەدەن لە ئەگەری بەردەوامیی ئەم دۆخە.