ناونیشانی دۆسییەكی تایبەتی رێگای كوردستانە
ئەم ژمارەیە لەگەڵ د. محەمەد شوانی نووسەر و مامۆستای زانكۆیە
دكتۆر محەمەد شوانی ڕەهەندەكانی سیاسەتی نیولیبرالیزم و لێكەوتەكانی لەسەر ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووری شیدەكاتەوە و هۆكارەكانی گەڕانەوەی مەددی كۆنەپارێزی و هەڵكشانی ستەمكاری سیاسی و دواجاریش هۆكارەكانی بەكاڵابوونی خوێندنی باڵا لەناو سیاسەتی نیولیبڕالیزم بەوردی شیدەكاتەوە .
ئامادەكردنی: هیوا عومەر
ڕێگای کوردستان: هەرێمی كوردستان لە بیست ساڵی رابردوودا لە رێگەی بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی روئیای سیاسی ئابووری خۆی لەسەر بنەماكانی نیولیبرالیزم داڕشت، ئەمەش رەنگیدایەوە لە كشانەوەی كابینەكانی حكومەت لە بەرپرسیارەتی كۆمەڵایەتی و زیادكردنی باج و رسومات و بەتایبەتیكردنی زۆربەی كەرتە گشتییەكان، لێكەوتەكانی ئەم سیاسەتە لەسەر ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی چۆن دەبینید؟
د. محەمەد شوانی : دوای روخانی حكومەتی بەغدا لە ساڵی ٢٠٠٣دا ، هەلێكی مێژوویی بۆ باشووری كوردستان هەڵكەوت بۆ هەڵبژاردنی رێباز و میتۆدێكی دیاریكراو لە بەرێوەبردن و بونیادنانی دامەزراوەكان و بەنێودەوڵەتیكردنی پرسی كورددا، پێش ئەوەش دەسەڵاتی سیاسی كورد هەر دوای راپەڕین دەیتوانی لە رێگای بەڕێوەبردنێكی دادپەروەرانە و دێموكراسی و مەدەنییەوە پشتیوانی زۆر پەیدابكات بۆ چارەسەری كێشە نەتەوەییەكانی، بەداخەوە لە جیاتی ئەمە هەر كەمێك دەسەڵاتی پەیداكرد، روئیای سیاسی ئابووری خۆی بە لاساییكردنەوە نیولیبرالیزم دەستپێكرد، لە كاتێكدا ئەمە گونجاو نەبوو. رەوشی كۆمەڵایەتی و قۆناغەكانی گەشەكردنی كۆمەڵگەی كوردی لە دۆخێكدا بوو، پێویستی بە پلانی ناوەندی و جەختكردنە سەر یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەلایەتی و بە گشتیكردنی ئامرازەكانی بەرهەمهێنان یان بە خۆماڵیكردنی نەوت و سامانە سروشتییەكان هەبوو، لە بنەماكانی نیولیبرالیزمیشدا حكومەتی هەرێم جەختی كردەسەر لاساییكردنەوەی بازاڕی ئازاد، ئەو ئازادییەش تەنیا بۆ خۆی، یان بۆ هەر كەسێك خۆی بیەوێت، ئیتر بێباكانە لە هەژاری خەڵك و وێرانبوونی ژینگە و وشككردنی سەرچاوە سروشتییەكان و هەڵوەشانەوەی شیرازە كۆمەڵایەتییەكان و لەناوبردنی رەسانەیەتی كلتووری كوردی، هەموو ئەمانە لێكەوتەی لاساییكردنەوەی سیاسەتی ئابووری نیولیبرالیزمن و لە ماوەی بیست سی ساڵی رابردوودا لە هەرێمی كوردستان بەدەركەوتوون .
نیولیبرالیزم فەلسەفەی چۆنیەتی ئیدارەدانی ئابووری سەرمایەدارییە، رەتكردنەوەی ئابووری دەوڵەتی خۆشگوزەرانە، كە ئامانجی چەپ و بزووتنەوە سۆشیالیستەكان بوو لە ماوەی زیاتر لە دوو سەدەی رابردوودا. لە دوای راپەرین، مەسەلەی دادپەروەری و یەكسانی یەكێك بوو لە پێداویستییە سەرەكییەكانی قۆناغەكە لە باشووری كوردستاندا، كۆمەڵگەی وێرانكراوی باشوور پێویستی بە ژیانەوە و خۆشگوزەرانی و چاودێری كۆمەڵایەتی هەبوو، حكومەتی بەهێز و خاوەن پلانی ناوەندی دەیتوانی ئەو ئەركە مێژووییە راپەڕێنێت.
بەپێچەوانەوە روئیای ئابووری نیولیبرالیزم لەگەڵ لەئەستۆگرتنی خزمەتگوزاری نییە لەلایەن دەوڵەتەوە، لەگەڵ بەرپرسیاریەتی تاك و بازاڕی ئازادە، ئەمە زاڵبوونی قوتابخانەی ئابووری سەرمایەدارییە، سیاسەتی ئابووری سەرمایەداریش لەسەر بنەمای قازانج دامەزراوە، قازانج بزوێنەری سەرەكی چالاكییە ئابوورییەكانە لەم سیستەمەدا، بێباكە لە دابەزینی ئاستی بژێوی و بڵاوبوونەوەی هەژاری و نەخۆشی، كە ئەمڕۆ بەپێی داتاكان لە شاری هەولێردا دەیبینین و دەیبیستین.
لە رووی سیاسیشەوە نیولیبرالیزم كۆتایی لیبرالیزمی دیموكراتی بوو لە ئەوروپا، لیبرالیزمی سیاسی كلاسیكی لەو كۆمەڵگایانەدا كلتوورێكی مەدەنی هێنابووە ئاراوە، ئیستاش لە كۆمەڵگەی پیشەسازیدا ئەرك و مافەكان دیاریكراون، دەستوور و یاسا هەیە، ململانێی خاوەن كۆمپانیاكان لەسەر بەدەستهێنانی قازانج لە رێگای بەرهەمهێنان و بازرگانی و وەبەرهێنانەوەیە نەك سامانە سروشتییەكانی وڵاتەكانیان، هەموو ئەمانەش بەشێوەیەك لە شێوەكان بەپێی یاسا رێكخراون، بەپێچەوانەوە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ئەو خەسڵەت و تایبەتمەندییەی نیولیبرالیزم قازانجی خێرا و كۆكردنەوەی زۆرترین سەرمایە لە رێگای بازرگانییەوە، هاوتەریب نییە لەگەڵ مافە مەدەنییەكان و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و بەكلتووربوونی شەفافیەت، ئەو چەمكانە زادەی كۆمەڵگەی كوردی نین. ئێمە بەشێوەیەكی سروشتی گەشەمان نەكردووە و قۆناغی لیبرالیزمی كلاسیكیمان نەبڕیوە، هەتا نیولیبرالیزم وەكو كۆپیەكی نوێی لیبرالیزمی كلاسیكی و ئەلتەرناتیڤی ئابووری لیبرالی، لێكەوتەكانی كەمتر بن، ئەگەر دەسەڵات وەكو پرەنسیپێكی سیاسیش پابەندی نەبێت لە رێكخستنی كۆمەڵگەدا.
بەهۆی مێژووی دوور و درێژ و فەلسەفەی حوكمڕانییەوە، لە رۆژئاوادا تا رادەیەك لە نیولیبرالیزمدا ئازادی كۆمەڵایەتی و ئازادی سیاسی لە ئازادی ئابووری جیاناكرێنەوە، بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا پێچەوانەیە، لەگەڵ بانگەشەی ئابووری ئازاددا، داهاتی تاك دادەبەزێت و حكومەت توانای دابینكردنی مووچەی نامێنێت، سنووری ئازادییە كۆمەڵایەتییەكان و سیاسییەكان بەرتەسكدەبێتەوە، دەوڵەمەندبوون لەسەر بنەمای بەرهەمهێنان و بەرزبوونەوەی ئاستی بەرهەم و ئازادیی ململانێی كۆمپانیاكان و ناردنەدەرەوە نییە، بەڵكو بەملیاردێربوونی خاوەن كۆمپانیاكانی نزیك لە دەسەڵات لە رێگای بازرگانیكردنە بە موڵكی گشتییەوە لە رێگای داگیركردنی زەویوزار و دەسبەسەرداگرتنی بیرەنەوت و فرۆشتنی غاز و قاچاغچیەتی سنوورەكانەوەیە، لەم دۆخە هەستیارەدا نە دامەزراوەی چاودێری و لێپرسینەوە هەیە، نە دەزگای دادوەری كارایە بۆ داواكردنی ئەو بەرپرسانەی خەڵك گومانیان لێدەكات.
هەموو ئەمانە وایكردووە كاریگەری ئەو سیاسەتە زۆر گەورەتر بێت لەسەر بواری سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی هەرێمی كوردستان لەئایندەدا، چونكە لە نەبوونی ئەمانەدا دەسەڵاتی دیكتاتۆری دروستدەبێ، ئەو دەسەڵاتەش بەدرێژایی مێژوو كارەسات و ماڵوێرانیی بۆ كۆمەڵگەكەی هێناوە.
كەواتە لەكۆتاییدا، لاساییكردنەوەی ئەو سیاسەتە ئابوورییە لە رەوشێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی وەكو هەرێم، دروستبوونی دیكتاتۆریەتە كە سەرچاوەی هەموو نەهامەتییەكانی دیەكەیە، لە رووی سیاسی دەستاودەستنەكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات، لە رووی ئابووری وێرانكردنی ژێرخان و بەفیڕۆدانی سەرچاوە سروشتییەكان، لە رووی كۆمەڵایەتی نەمانی یەكانگیری و هەڵوەشانەوەی شیرازەی رێكخستنی كۆمەڵگە و لاوازبوونی هەماهەنگی پێكهاتەكانی كۆمەڵگە ..
ڕێگای کوردستان: بەپێی داتاكان لە هەرێمی كوردستاندا زیاتر لە یەك ملیۆن هاووڵاتی لەژێر هێڵی هەژاریدان، لەو لاشەوە كەمینەیەكی ناو دەسەڵات و نزیك لە دەسەڵات تادێت زیاتر سامان و هێز كۆدەكەنەوە، ئەم هاو كێشەیە چی دەگەیەنێت ؟
د. محەمەد شوانی : ئەو دابەشبوونە بەرهەمی بێباكی سیاسەتی ئابووری نیولیبرالیزمە بەرامبەر هەژاری، بێخەمی دەوڵەتە لە ئاست كۆمەڵگەدا، قووڵكردنەوەی جیاوازییە چینایەتییەكانە، دابەشكردنی كۆمەڵگەیە بەسەر دوو چیندا، چینێكی بە قەبارە بچووكی خاوەن سەرمایە و هێز، كە سەرمایەكەیان بە چەندین ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت، لە بەرامبەردا چینێكی بە قەبارە گەورەی هەژار و پەراوێزخراو، كە داهاتی رۆژانەیان ناگاتە دوو دۆلار، بە پێناسەی نەتەوە یەكگرتووەكان هەموو ئەمانە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن، لە كاتێدا ئەم چینە لە مێژووی گەلی كورددا سووتەمەنی شۆڕش و سەرچاوەی هێزی خەباتی دژی داگیركەر بوون. ئەگەر ئامارێكی ورد بكرێت بەدڵنیاییەوە زیاتر ٨٠% شەهیدانی شۆڕش و راپەڕینەكانی كورد لەم چینەیە، لەم رۆژگارەدا شێوازی ژیان و رەوشی خزمەتگوزارییەكانیان بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ خەبات و قوربانییەكانیاندا گونجاو نییە.
بەرزبوونەوەی ئاستی هەژاری، رەنگدانەوەی فەلسەفەی دەسەڵاتە لە هەرێمی كوردستاندا، ئاماژەیە بۆ دەیان گرفت و ئاڵنگاری گەورە كە كاریگەرییان لەسەر تاك و چین و توێژەكانی كۆمەڵگە هەیە، ئەو هاوكێشەیە چەندین مانای هەیە، گوزارشت لە نایەكسانی و نەبوونی دادپەروەری كۆمەڵایەتی دەكات، فراوانبوونی رەهەندی چینایەتی و نەمانی چینی ناوەند و لاوازبوونی هەستی نەتەوەیی و نیشتمانی و بڵاوبوونەوەی جۆرەكانی تاوانە، ئاماژەیە بۆ بڵاوبوونەوەی بێكاری و بێمتمانەیی بە دەسەڵات و دەیانی دیكە، كە مەترسییەكانی لە ئایندەدا زۆر گەورەتر دەبێت، چونكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و رۆژهەڵاتی ناوەراست بەتایبەت لە قۆناغێكی نائارامدا دەژیت و لە هەر چركە ساتێكدا ئەگەری شەڕ و كارەساتی مرۆیی هەیە، باشووری كوردستان بە یەك ملیۆن هاووڵاتی ژێر هێڵی هەژارییەوە بەرگەی هیچ رووداوێكی نەخوازراو ناگرێت .
ڕێگای کوردستان: زۆربەی كەرتە گرنگەكانی وەك تەندروستی و كارەبا و خوێندن بەتایبەتیكراون، وەك مامۆستایەكی زانكۆ رەِنگدانەوەی ئەمە لە بواری كەرتی پەروەردە چۆن دەبینی، كاتێك ناوەندەكانی خوێندن دەبەسترێتەوە بە میكانزمەكانی بازاڕ و خوێندن دەبێت بە كاڵا، لێكەوتەكانی چی دەبێت ؟
د. محەمەد شوانی : بە تایبەتیكردنی خوێندن و هاوكات دابەزینی ئاستی زانستی خوێندنگە حكومییەكان، هەژارتركردنی چینەكانی خوارەوەی كۆمەڵگەیە، مانەوەی خێزانە هەژارەكانە لەچوارچێوەی دۆخی خراپی چینی هەژاراندا، بەمیراتهێشتنەوەی هەژارییە لە باوانەوە بۆ نەوەكانیان، دەستنەگەیشتنی مناڵی چینەكانی خوارەوەی كۆمەلگەیە بە ئامرازی گۆڕانكاری، لەدەستدانی هەلی خۆڕزگاركردنە لەو بارودۆخەی كە خێزانە هەژارەكانی تێدا دەژین.
مێژووی پەروەدە و فێركردن لە عێراقدا گەواهی ئەو راستییە دەدەن، كە بەخۆڕاییكردنی خوێندن چ كاریگەرییەكی هەبووە لەسەر گەشەكردنی كۆمەڵگە، كە چۆن خوێندن و خوێندەواری و بەدەستهێنانی بڕوانامە لە رابردوودا میكانیزمێك بووە بۆ دەربازبوونی سەدان خێزان لە هەژاری، خوێندن ئامرازێك بووە بۆ گۆڕانی چینایەتی لەسەر ئاستی خێزانەكاندا، ئەمڕۆ بەتایبەتیكردنی خوێندن و پشتگوێخستنی قوتابخانە حكومییەكان لەباربردنی ئەو هەلەیە، دەركردنی ئەو ئامرازەیە لە دەستی هەژاراندا، ئیتر هەمووان ناتوانن فێری زمانی بیانی و شارەزای بەكارهێنانی تەكئۆلۆژیای نوێ و پسپۆڕییە باڵاكانی وەكو پزیشكی و ئەندازیاری و دەرمانسازی و كەرەستەكانی پەیوەندی و گەیاندن بن، ئەوە تایبەتە بە چینی باڵا و بەشێك لە چینی ناوەند، مناڵانی هەژاران ناتوانن لە زانكۆ بەناوبانگەكانی جیهاندا بخوێنن، ئەو هەلە بۆ مناڵانی ئەو خێزانانە فەراهەمكراوە كە توانای داراییان بەرزە، لەناو ئەوانیشدا تا ئاستی چینایەتی خێزانەكان بەرزتربن، مناڵەكانیان لە قوتابخانەی ئاست بەرزتردا دەخوێنن و باشتر ئایندەیان زامن و مسۆگەر دەبێت.
لە بارودۆخێكی وادا، بەدڵنیایی لە بازاڕی كار و لە سیستەمی بەتایبەتیكردنیكەرتی گشتی، مناڵانی هەژاران بە بێكاری دەمێننەوە و ناچارن كاری پەراوێزی بكەن، كە پشت بە هێزی بازوو دەبەستێت و داهاتی رۆژانەی زۆر كەمترە بە بەراورد بە كاری هزری و پسپۆری، جگە لەوەی بەتایبەتیكردنی خوێندن، ئەگەر ئاستی زانستی قوتابخانە حكومییەكان بەرزنەكرێتەوە، رەوشی خوێندن لە قوتابخانە حكومییەكاندا باشنەكرێت، دەبێتە مایەی لەقاڵبدانی چینایەتی لە كۆمەڵگەی كوردیدا، ئاستەنگ لەبەردەم بڕینی كاستەكاندا دروستدەكات، هەژاران پشتاوپشت بە هەژاری دەمێننەوە، بێبەشكردن دەبێتە میرات.
ڕێگای کوردستان: لاوازبوونی چینی ناوەند لە لایەك، هەڵكشانی مەددی كۆنەپارێزی لە لاكەی تر، چ پەیوەندییەكیان بەیەكەوە هەیە؟ ئەگەر بە دیدێكی سۆسیۆلۆژی خوێندنەوەی بۆ بكەین؟! .
د. محەمەد شوانی: ئەم بابەتە زۆر گرنگە، لە رووی ئەكادیمییەوە دەتوانین لاوازبوونی چینی ناوەند بە فاكتەری سەربەخۆ و هەڵكشانی كۆنەپارێزی بە فاكتەری پاشكۆ بدەینە قەڵەم، هۆكار و ئەنجامن، ئەگەرچی پووكانەوەی چینی ناوەند خۆی فاكتەری پاشكۆی چەند هۆكارێكی ترە، بەگشتی پەیوەندییەكی پتەو لەنێوان زاڵبوونی ئەمریكا و پووكانەوەی چینی ناوەند و هەڵكشانی كۆنەپارێزی و نائارامییەكاندا هەیە .
چینی ناوەند پێوەری ئاستی گەشەكردوویی كۆمەڵگەیە، دەتوانین لە رێگای توێژینەوە لە چینی ناوەنددا، ئاستی گەشەكردن و خۆشگوزەرانی و كرانەوە و نوێگەرایی لە هەر كۆمەڵگەیەكدا بپێوین، یان بەپێچەوانەوە .
بۆ دۆزینەوەی پەیوەندیی نێوان لاوزابوونی چینی ناوەند و هەڵكشانی كۆنەپارێزی، دەبێ لە رۆڵی چینی ناوەند و نیشانەكانی تێبگەین، كە ئەم چینە چی دەگەیەنێت .
بچووكبوونەوەی چینی ناوەند گوزارشت لە هەبوونی قەیران دەكات، بەتایبەت قەیرانی ئابووری، قەیرانیش بشێوی و ناڕەزایەتی و راپەڕین بەدوای خۆیدا دێنێت، ئایندە نادیار دەبێ و دەكەوێتە مەترسییەوە، لەم دۆخەشدا بۆ ئارامی دەروونی لە رووی سایكۆلۆژییەوە، مرۆڤ دەگەڕێتەوە بۆ رابردوو، راستەوخۆ بیركردنەوە لە ئارامی و خۆشییەكانی كۆن دەبێتە بەشێك لە خەون و خەیاڵی تاكەكانی كۆمەڵگە، راڤە و شرۆڤەی جیاواز بۆ هۆكاری قەیرانەكان دەكرێت، بەشێك شیكردنەوەی لاهوتی بۆ دەكەن، هۆكاری بشێوییەكان دەگەڕێننەوە بۆ توڕەبوونی خودا و لادان لە بنەما ئایینییەكان، بانگەشەی گەڕانەوە دەكەن بۆ رابردوو، بە چاخی خۆشگوزەرانی دەدەنە قەڵەم، هەندێكی دیكە بانگەشەی دەستگرتن بە دابونەریتەكانی كۆن و بەرنەدانی رێچكەی بابوباپیران، هەندێكی دیكە پاراستنی كلتوور و رێگری لە گۆڕانكاری و نوێبوونەوە بە چارەسەر دەزانن، هەموو ئەمانەش لە خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی كۆنەپارێزین، یان راستڕەوەكان بەشێوەیەك لە شێوەكان داوای جێگیری كۆمەڵگە دەكەن، كە لەبنەڕەتیشدا هەموو ئەم رەوتانە بەهۆی مەترسی و نا ئارامییەكانەوە زیندووبوونەتەوە و كارابوونە، مەترسی و نا ئارامییەكانیش بەرەئەنجامی قەیرانەكانن، ئەو قەیرانانەی كە چینی ناوەندیان لاوازكردووە.
فراوانبوونی چینی ناوەند نیشانە و ئاماژەیەكە بۆ گەشەكردن و پێشكەوتنی كۆمەڵگە، لە ساڵی ٢٠٠٩دا گۆفاری ئیكۆنۆمیست بڵاویكردەوە كە نیوەی دانیشتووانی جیهان لە چوارچێوەی چینی ناوەندن، ئەمەی گەڕاندبوەوە بۆ ئەو گەشەكردنە خێرایەی لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوودا هاتبووە ئاراوە، بەڵام لە ماوەی دە پازدە ساڵی رابردوودا تا رادەیەك ئەمە پێچەوانە بووەتەوە، دوای هاتنی ترەمپ و زاڵبوونی ئەمریكا و نەخۆشی كۆرۆنا و قەیرانە نێودەوڵەتییەكان و نا ئارامییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هێرشەكانی ئیسرائیل، قەیرانی دارایی بەشێكی زۆری وڵاتانی جیهانی گرتووەتەوە، نرخی كاڵا و كەلوپەلەكان بەرزبووەتەوە، داهات دابەزیوە، ئەگەری شەڕی گەورە لە هەر چركەساتێكدا زۆر بووە، بۆیە شەپۆلێكی كۆنەپارێزی جیهانی دروستبووە، كۆمەڵناسان بە پرۆژەی ئایینی سیاسی ناوی دەبەن، چەمكی (neo-conservatism) كۆنەپارێزی نوێی بۆ بەكاردێنن، كە پێچەوانەی فەلسەفەی سۆشیالیزمە و بەشێك لەمانە ناعەدالەتی كۆمەڵاتی و نایەكسانی ئابووری بەئاسایی دەبینن .