دیدار-رێگای كورستان
ڕابەر تەڵعەت بەرێوەبەری ناوەندی توێژینەوەی سبەی لە دیدارێكدا باس لە دۆخی چەقبەستوویی سیاسی لە هەرێمی كوردستان دەكات و رایدەگەێنێت كە هاووڵاتییان هەست دەکەن گوێیان لێ ناگیرێت و نوێنەرایەتیان ناکرێت. ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات كە لە هەرێمی کوردستاندا، سیاسەت و چاوەڕوانی خەڵک لەیەک دابڕاون و حوکمڕانی هیچ پەیوەندییەکی بە شەرعییەتی هەڵبژاردن و سیستەمی هەڵبژاردنەوە نییە. دەشڵێت گوتاری سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا، لە هەردوو لایەنی حکومەت و ئۆپۆزسیۆنەوە، زۆرجار کەمی قووڵی ستراتیژی و ڕوونی دیدگای هەیە.
رێگای كوردستان: هەرێمی كوردستان بە چ دۆخێكدا تێپەر دەبێت، دۆخی ناكارایی دامەزراوەكان و فراوانتربوونی كەلێنی نێوان چینەكان، چی ناودەنێیت؟ ئەوەی دەگوزەرێت دەتوانین ناوی لێبنێین، قەیرانی گشتیر ؟
ڕابەر تەڵعەت: راپرسییەکانی ئەم دواییەی ناوەندەکەمان (ناوەندی توێژینەوەی سبەی) بەڵگە و نیشاندەری واقیعێکی سەختی سیاسەت و متمانەیە لە هەرێمی کوردستاندا، داتاکان نیشاندەری قەیرانی متمانەن بە دامەزراوە سیاسییەکان.
دواهەمین راپرسی سبەی کە لە ئازاری ٢٠٢٥ ئەنجامدراوە، ئاستێکی زۆر نزمی متمانە بەرامبەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستان و پارتە سیاسییەکان نیشان دەدات. کاتێک لەسەر متمانە بە حکومەت پرسیار کراوە، ٦٥% لە وەڵامدەرەوان بێ‌متمانەییان دەربڕیوە، لە کاتێکدا تەنها ٢٢% گوتوویانە کە متمانەیان بە حکومەت هەیە (پاشماوەکەش بێلایەن یان دڵنیانەبوون). هەروەها، دوو لەسەر سێی خەڵک (٦٦%) بیروبۆچوونێکی نەرێنییان لەسەر پارتە سیاسییە سەرەکییەکان هەیە، لە کاتێکدا تەنها ٢٢% بیروبۆچوونی ئەرێنی هەیە و نزیکەی ١٢% دوودڵن و نیگەرانن.
ئەم ئامارانە نیشاندەری ئەوەن کە زۆرینەی هاووڵاتییان هەم حکومەت و هەم پارتە تەقلیدییەکان وەک سەرچاوەی پەشۆکان و خراپی دۆخی خۆیان دەبینن. بۆچوونی هاووڵاتییان سەبارەت بە هەڵبژاردنەکان، بەهەمان شێوە تاریک و نەرێنییە - تەنها نزیکەی ١٢% لە خەڵک پێیانوایە کە هەڵبژاردنەکان لە هەرێمی کوردستاندا ئازاد و دادپەروەرانەن، لە کاتێکدا زیاتر لە ٦٥% پێیانوایە هەڵبژاردنەکان دەستکاریکراون یان پێشوەخت بڕیاری لەسەر دراوە و پاشماوەکەش دڵنیا نین یان پێیانوایە سیستەمەکە پێویستی بە چاکسازی هەیە. بەکورتی، زۆرینەی هاووڵاتییانی هەرێم گومانیان لە راستی و دروستی پرۆسەی هەڵبژاردن هەیە و وەک نەریتێکی بێئەنجام دەیبینن کە شکستیهێناوە لە وەدیهێنانی گۆڕانکاری. ئەم داتایانەش ئاماژە بە نائومێدییەکی قووڵی خەڵک لە دۆخی ئێستا دەکەن. وێنەی یەکەم کەمی متمانە بە حکومەت نیشاندەدات و وێنەی نیگەرانی و ناڕەزایی خەڵک بەرامبەر بە پارتە سیاسییەکان پیشاندەدات!
راپرسییەکان نیشانیدەدەن؛ هاووڵاتییان هەست دەکەن گوێیان لێ ناگیرێت و نوێنەرایەتییان ناکرێت، ئەو تێگەیشتنەیان هەیە کە (نوخبە سیاسییەکان) بەرژەوەندی گشتییان بەلاوە گرنگ نییە! گەندەڵی، مەحسوبیەت و نەبوونی شەفافیەت و سەروەری یاسا؛ هۆکارە سەرەکییەکانی ئەم بێمتمانەییەن.
رێگای كوردستان: چی وایكردووە پەرلەمان كۆنەبێتەوە و كابینەی تازەش دوای حەوت مانگ پێك نەهێنرێت ؟ لێكەوتەكانی چی بووە چی دەبێت لە داهاتوودا ؟
ڕابەر تەڵعەت: ئەم پرسە لەوانەیە چیتر بۆ خەڵک گرنگ نەبێ! بۆ؟ چونکە ناتەواویی، یان ناکارامەیی سیاسی، لایان بووە بە نۆرماڵ، بارودۆخی ئاسایی، یان ئاساییکردنەوەی "ناتەواویی و ناکارایی"! سەرەڕای ئەم بنبەستە ئیداریی و یاساییەی پەرلەمان و حکومەت، ژیانی گشتی بەردەوامە، هیچ کاریگەرییەک لەسەر داینامیکی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری کۆمەڵگا نیە! چونکە لە بنەمادا ئیدارە و حوکمڕانی کوردستان، پەیوەندی بە دامودەزگاکانەوە نیە! ئەوەی هەیە لەدەستی حزب، تاکەکەس، دامودەزگای نافەرمی و ئیدارەی نێوچەییدایە!
لە هەرێمی کوردستاندا، سیاسەت و چاوەڕوانی خەڵک لەیەک دابڕاون! هاوڵاتیان دوای ساڵانێکی درێژ ژیان لەگەڵ چەقبەستوویی، نادڵنیایی، بێ بەڵێنیی، بێهیوایی – ئیتر سیاسەتیان لە چاوەڕوانییەکانی خۆیان بردۆتە دەرەوە! کۆمەڵگای دوای سیاسەت، وەک حاڵی ئێمە، بەشێوەیەکی تاکەکەسی خۆی لەگەڵ واقیع دەگونجێنێ و رەچاوی ژیان و بەرژەوەندییە کەسیەکانی خۆی دەکات، کەس بە کۆمەڵ تەحەدای نەزمی سیاسی ناکات! حوکمڕانی هیچ پەیوەندییەکی بە شەرعییەتی هەڵبژاردن و سیستەمی هەڵبژاردنەوە نیە! ( خەڵکیش لەوە تێگەیشتوون)!
هەڵبژاردنەکان مەشقێکی پڕۆتۆکۆڵین بۆ حوکمڕانی، بەڵام ئامرازی گۆڕانکاریی نین! نەبوونی بەدیل، پاشەکشەی هەموو ئەو هەوڵانەی خۆیان بەدژی ئەو نەزمە دەزانی، پانتایی ئەو بێئومێدییە سیاسییەی زیاتر کردووە.
ژینگەی سیاسی ئێستا ئەوەندەی گوزارشتە لە ئیدارەدانی (سکون) و بێدەنگی، ئەوەندە پەیوەندی بە خۆڕاگرییەوە نییە! لە رووکەشدا بێدەنگی و سەقامگیریی نیشان دەدات. لە درێژمەودادا نامۆیی قوڵتر، وەرینی بێدەنگی و شەپۆلی کۆمەڵایەتی و سیاسی قورس بەدوای خۆیدا کێش دەکات.
رێگای كوردستان: نەبوونی حكومرانی باش و بەشدارییەكی ماناداری سیاسی هاوڵاتیان و فراوانتربوونی كەلێنی جیاوازییە چینایەتییەكان لێكەوتەكانی چین ؟ ئەی چ كاریگەریشی لەسەر قۆناغی تەواوكردنی رزگاری نیشمانی دەبێت بۆ هەرێمی كوردستان ؟
ڕابەر تەڵعەت: خەڵک وەک (بارودۆخێ نۆرماڵ – ئاسایی) مامەڵە لەگەڵ لاوازی خۆیان، ناسەقامگیریی، هەژاریی و نایەکسانی – زوڵم و نادادی، توندوتیژی و کوشتندا دەکەن! سیستەمی سیاسی لە زۆنی حەسانەوەدایە Comfort Zone، چونکە (ماندووبوون، بێهیوایی و ناکارامەیی) ئەو بارودۆخی نۆرماڵەیە خەڵک تیایدا دەژین! کۆمەڵگای بێ هەست، یان متبوو – تیایدا خەڵک تووڕە و نامۆن، بەڵام برست و توانای هیچ جوڵەیەکیان نیە! کوشتنی هیوا، ژیان لەگەڵ (دۆخی نۆڕماڵی نوێ)، رێککەوت نیە، بەڵکو بەرهەمی پەککخستنێکی دەروونی ستراکچڕاڵە – داڕمانێکی ناوخۆیی درێژخایەنە بە فاکتەری حوکمڕانی ناوخۆیی و سنوردارکردنی ژیۆپۆلەتیکی.
ئۆپۆزسیۆن، چالاکوان و رۆژنامەنوسان بەردەوام دەم لە یەک بابەت دەکوتن؛
( گەندەڵی). بەڵام ئەمە چیتر بۆ خەڵک هەواڵ نیە! شۆک نیە! ئەمە ئیتر دۆخی (نۆڕماڵی نوێ) یە کە خەڵک قبوڵیان کردووە و لەگەڵی دەژین – چیتر ریسوایی نیە!
بیرمەندی سیاسی پیتەر سلۆتەردایک لەبارەی "عەقڵی سینیک - گاڵتەجاڕیی"ـەوە نوسیویەتی – "دۆخێک کە تێیدا خەڵک دەزانن شتێک هەڵەیە، باسی دەکەن، تەنانەت ڕەخنەشی لێ دەگرن، بەڵام هیچ ناکەن چونکە باوەڕیان وایە ناتوانن هیچ بکەن. باس لە ئێستای ئێمەیە! سینیزمی - گاڵتەجاڕیی سیاسی بۆتە هەستی گشتی!
گوتاری سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا، لە هەردوو لایەنی حکومەت و ئۆپۆزیسیۆنەوە، زۆرجار کەمی قووڵی ستراتیژی و ڕوونی دیدگای هەیە. پارتە ئۆپۆزیسیۆنەکان سوودیان لە تووڕەیی گشتی وەرگرتووە، بە تایبەتی گەندەڵی و شکستەکانی حوکمڕانی، بەڵام تووشی کێشە بوون لە گۆڕینی ئەوە بۆ ستراتیژی درێژخایەن یان پلاتفۆرمی سیاسەت. بۆ نموونە، گوتاری ڕیتۆریکی سەرەتایی گۆڕان بە توندی گەندەڵی بە ئامانج گرت: ڕاشکاوانە تۆمەتباری یەکێتی و پارتی بە دزینی سامانی گشتی، مۆنۆپۆلکردنی کار و سەرچاوەکان، و چەسپاندنی نایەکسانی تۆمەتبار کرد؛ ئەم پەیامی پۆپولیستانەی دژە گەندەڵی بە بەرفراوانی لەگەڵ دەنگدەراندا دەنگدانەوەی هەبوو لە ٢٠٠٩دا و گۆڕانی کردە هێمایەکی هیوا بۆ گۆڕانکاری. بەڵام، ئەوەی گۆڕان تیایدا کەمی هەبوو ؛ نەخشەیەکی بەرچاوی چاکسازی بوو لە دەرەوەی دەرکردنی ئەوانەی لە دەسەڵاتدا بوون . پڕۆگرامی گۆڕان "لە باشترین حاڵەتدا ناڕوون بوو و، پشتی بە تەکنیکی کورتخایەن بەستبوو بۆ ڕاکێشانی سەرنجی میدیا..بە واتایەکی دیکە، گۆڕان لە دەربڕینی نارەزایەتی باش بوو بەڵام کاتێک کار بوو بە دەربڕینی سیاسەتی ورد یان چاکسازی دامەزراوەیی بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانەی کە سەرکۆنەی دەکرد، شکستی هێنا.
رێگای كوردستان: دوایین ڕاپرسی سەنتەری داتا و ڕاپرسی لە ناوەندی توێژینەوەی سبەی لەبارەی متمانەی گشتی بەحكومڕانی و تێڕوانین بۆ چەقبەستوویی سیاسی لە هەرێمی كوردستانە، داتاكان چیمان پێدەڵێن لەبارەی پرسی متمانە و دۆخی چەقبەستوویی سیاسی، كاتێك وەك ڕابەر تەڵعەت ئەنجامەكانت بینی چیت لای دروستبوو ؟
ڕابەر تەڵعەت: راپرسییەکان نیشانیدەدەن خەڵک تەنها بێمتمانە نین بەرامبەر بە حکومەت و پارتە سیاسییەکان - بەڵکو هەست بە بێکەسی دەکەن لە ڕووی سۆزدارییەوە، بێمتمانەیی دۆخێکی عاتیفی قووڵتری هەیە لای خەڵک. هیچ دەوڵەتێک نییە لە کاتی سەختیدا ڕووی تێبکرێت، هیچ فەزایەکی گشتی نییە دیالۆگی ڕاستگۆیانەی تێدا بکرێت، هیچ دامەزراوەیەک نییە بتوانێت تاکەکان لە نادڵنیایی بپارێزێت. تەنانەت ئۆپۆزسیۆنیش وەک لایەنێکی سازشکار، پارچەپارچە، یان نمایشکارانە دەبینرێت.
ئەمەش دەکرێ ناو بنێین ڕووخانی کاریگەریی سیاسی - لەدەستدانی باوەڕ نەک تەنها بە سیاسەت، بەڵکو بە ئەگەری سیاسەت. خەڵک چیتر خەونی چاکسازی یان شۆڕش نابینن. خەون بە ڤیزە و ڕۆیشتن و رێگای قاچاغەوە دەبینن! بۆیە، زیادبوونی کۆچی نایاسایی تەنها ئابووری نییە؛ بەڵکو بابەتێکی وجودییە. پەیوەندی بە هەڵاتن هەیە لە دۆخێکەوە کە هەست دەکرێت ناڕاستەقینە، نادادپەروەرانە و نەگۆڕە! کۆتایی ریسوایی ئەوپەڕی گاڵتەجاڕی و سینیزمی سیاسییە!
رێگای كوردستان: ئەنجامی گفتوگۆی هەردوو حزب لەبارەی پێكهێنانی كابینەی تازە چ ئاماژەیەكامان پێدەڵێن؟ ئیرادەیەكی سیاسی هەیە بۆ حكومڕانی باش و چارەسەركردنی قەیرانەكان؟ رۆڵی فشاری مەدەنی چی بووە ؟
ڕابەر تەلعەت : زیاتر لە دوو دەیەیە ناڕەزایی و خواست بۆ چاکسازی و گۆڕانکاری، ریفۆرمی سیاسی و ئابووری لە هەرێمی کوردستاندا، چ لە فۆرمی هێزی سیاسی، چ وەک ناڕەزایی و خۆپیشاندان و مانگرتنەکانی سەر شەقام دەستیپێکردووە! بەڵام تائێستاش لاوازە یان نەیتوانیوە دەسکەوتێکی ئەوتۆی هەبێ! ئەگەر بپرسین بۆ؟
خەباتی مەدەنی بەمانای دەربڕینی نارەزایی، مانگرتن و نافەرمانی؛ بۆ ئەوەی کاریگەریی بەسەر سیستەمی سیاسی و بڕیاردانەوە هەبێ؛ پێویستی بە ئابووری بازاڕ، کۆمەڵگەی مەدەنی بەهێز و دامەزراوەی دیمۆکراسی پشتبەستوو بە رۆڵ و سەروەری یاسا؛ هەیە. نەبوونی پەیوەندی و بۆشایی پێکهاتەیی (ستراکچڕاڵ) و نەبوونی داینامیکی بەستەر لەنێوان خەڵک، ئابووری و حوکمڕانیدا؛ هۆکارن بۆ لاوازی و ناکاریگەریی خەباتی مەدەنی!
مانگرتنی کارمەندانی گواستنەوەی کەرتی گشتی لە فەرەنسا بۆ نموونە؛ توانیویەتی سیاسەت و بڕیارەکانی حکومەت بۆ بەژەوەندی مانگرتووان، هەڵبگێڕێتەوە! یان بەریتانیا؛ مانگرتنی کرێکارانی کانە خەڵووزەکان، توانیویەتی کەرتی وزەی وڵات پەکبخات و حکومەت بهێنێتە خوارەوە! بۆ؟ چونکە ئاراستەی (خەباتی مەدەنی) توێژێک یان چینێکی دیاریکراو، دەتوانێ ئەو ریتمە پەکبخات کە جووڵەی کۆمەڵگە، حوکمڕانی و ئابووری بەیەکەوە دەبەستێتەوە!
هەرێمی کوردستان یان عێراق؛ پشت بەو داینامیکی بازاڕ و داهاتە نابەستن کە لەسەر بنەمای ئابووری بەرهەمهێنان و سیستەمی باج دامەزراوە! فەرمانبەران و مووچەخۆران، جا سەر بە هەر چین و توێژێک بن؛ بەشێکن لە جیهازی زەبەلاحی دەوڵەت کە بەپارەی کاشی نەوت و داهاتی سروشتییەوە بەڕێوەدەچێت و لەسەر بنەمای داینامیکی بەرژەوەندی و خواستی (کۆمەڵگەی سیاسی – حزب و کەسایەتییەکان، ناوەندە ناڕەسمی نادەوڵەتییەکان – باڵانسی دابەشکردنی بەرژەوەندی و سامان) رێکخراوە! لەم پەیوەندییە ستراکچڕاڵییەدا، هیچ ئاڵوگۆڕ و مامەڵەیەک لەسەر بنەمای ( ماف و ئەرک)، (بەرهەمهێنان و پاراستن)، (هێزی کۆمەڵگەی مەدەنی و کۆمەڵگەی سیاسی)، بوونی نییە! مووچەخۆر بەشێکن لەئابووری و سیستەمی بیرۆکراسی ناکارای دەوڵەت و لەبەرامبەر مووچەدا رەنگە خزمەتگوزاری پێشکەش بە کەرتی گشتی بکەن وەک تەندروستی و پەروەردە و ...هتد، بەڵام هیچ هێزێکی تریان بەدەستەوە نییە کە بتوانن ژیانی گشتی و حوکمڕانی پەکبخەن!
ئەنجام؛ لە غیابی ئابووری بازاڕدا، کە بەرهەمهێنانی کۆمەڵگەی مەدەنی و پەیوەندی نێوان دەوڵەت و خەڵک لەڕێگای سیستەمی باج، دامودەزگای دارایی و بانک، ناوەندەکانی ئابووری کەرتی تایبەت و کارگەکانەوە رێکخراوە؛ رەنگە هیچ داینامیکێکی دیکە نەبێت بتوانێ (مانگرتن و نافەرمانیی مەدەنی) بکات بە ئامرازێکی کاریگەر بۆ گۆڕانکاریی سیاسی و سیاسەتی وڵات!
لە غیابی ئابوورییەکی بنەمادار بە باج و سیستەمێکی سیاسی داڕێژراو لەسەر بنەمای لێپرسینەوە و باڵانس، خەباتە مەدەنییەکان بەڕەمزی دەمێننەوە و ناتوانن گۆڕانکاری بکەن. مانگرتنەکان شکستدەهێنن لە پەکخستنی ئەو ریتمەی کە ژیانی گشتی و حوکمڕانی بەڕێوەدەبات؛ چونکە حکومەت خاوەنی هەموو سەرچاوە داراییەکانە، لەکاتێکدا کۆمەڵگە هیچ سەرچاوەیەکی لەژێر دەستدا نییە، یان زۆر لاوازە!