"مرۆڤی ئەم سەردەمە ماندوو و هیلاك و شەكەتە، مرۆڤایەتی لە ژانی لەدایكبوونی مۆدێلێكی نوێدایە، مۆدێلێك كە شایستەی مرۆڤی هاوچەرخ بێت"
چۆن لە نیولیبرالیزم تێبگەین؟
ناو و نیشانی دۆسییەكی تایبەتی رێگای كوردستانە. لەمبارەیەوە دیدارێكی تایبەتی لەگەڵ د. رزگار عبدالكریم عبدالعزیز، نووسەر و مامۆستای زانكۆ و پسپۆری ئابووری، دەخوێننەوە. .
د. رزگار باس لەوە دەكات كە ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە قەیرانی دارایی نییە بەمانا ئابوورییەكەی، بەڵكو قەیرانی ئیدارەدانی پارە و سەرەوەت و سامانی ئەم هەرێمەیە، قەیرانی دارایی و هەلبەز و دابەزی ئابووری دەرئەنجامی سیستەمی سەرمایەدارییە، هەتا سیستەمی سەرمایەداری كار بكات ئەم جۆرە قەیران و هەڵكشان و داكشانەشی لەگەڵ خۆی هێناوە و دەیبێت. لە بارەی سیاسەتی نیولیبرالیزمیشەوە دەڵێت: بە زمانێكی سادە، لەسایەی لیبرالیزمی نوێدا وەك جۆزیف ستیگلیتز دەڵێت حكومەت خزمەتكار و بەردەستی كۆمپانیا و خاوەنكارە گەورەكانە و كاری حكومەتیش تەنها غوڵامییكردن و ئاسانكاریكردنە بۆ كارەكانی خاوەنكارەكان و كۆمپانیاكان.
لەبەشێكی دیكەی وتوێژەكەدا نووسەر هێما بۆ ئەوە دەكات كە " لەم جۆرە كۆمەلگەیانەدا خاوەنكارەكان خاوەنی بڕیاری سیاسی و چارەنووسساز دەبن لە كۆمەڵگاەدا، قازانجیش تاكە سەرچاوەی ئیلهامی بڕیاری خاوەنكارەكانە و هیچی تر." دەشڵێت : سیستەمێك نادڵنیایی، نایەكسانی و نادادپەروەری بەرهەمبهێنێت، گاپی نێوان كەمینە و زۆرینە، هەژار و دەوڵەمەند زیاتر و زیاتر بكات، بەدڵنیاییەوە دونیایەك نەخۆشی دەروونی و دڵەراوكێ و سترێس و تەنانەت نەخۆشی جەستەییش لەگەل خۆیدا دەهێنێت.
رێگای كوردستان: با لەوە دەستپێیبكەین، دەتوانین چۆن لە نیولیبڕالیزم تێبگەین وەك نوخبە و هەروەها بۆ هاووڵاتییەكی سادە و كاسبكاریش ؟
د. رزگار: لیبرالیزمی نوێ مۆدێلێكی ئابووری / سیاسییە كە بەشێوەیەكی چڕ پشتیوانی لە ئابووری بازارَ ، سیاسەتی سكهەڵگوشین و بەتایبەتكردنی هەموو كەرتە ئابوورییەكان، هەڵگرتنی قەید و مەرج لەسەر كۆمپانیاكان دەكات، لەم مۆدیلە ئابوورییەدا حكومەت كەمترین رۆلی دەبێت، هەمیشە هەوڵدەدرێت خەرجییەكانی حكومەت بۆ كەمترین ئاست لەبوارە هەستیارەكانی وەك تەندروستی و پەروەردە و بیمەی كۆمەلایەتی كەمبكریتەوە. لیبرالیزمی نوێ خۆشگوزەرانی خەڵكی لەوەدا دەبینێت ئازادی و لێهاتووییە كەسییەكان لە دامەزراوەكانی بازاڕی ئازاد رێكبخرێن و وەگەڕبخرێن و لە بیرۆكراتییەتی حكومەت رزگار بكرێن، بەمەش وایدەبێنێت ئازادیی تاكەكەس پارێزراو دەبێت، لەم مۆدێلەدا رۆلی حكومەت تەنها دروستكردنی ژینگەیەكی دامەزراوەیی وەهایە، كە ئەم جۆرە سیاسەت و پەیڕەوانە دەستەبەر بكات.
سەبارەت بە بازاڕی ئازاد یان ئابووریی بازاڕ، میلتۆن فریدمان و كورانی شیكاگۆ پشت بە ئازادیی هەلبژاردن و دەستی شاراوەی ئادەم سیمپ دەبەستن لە كاتێكدا هەردوو چەمكەكە بەلارێدابراون، ئازادیی مرۆڤ لای میلتۆن فریدمان تەنها لە هەڵبژاردنی ئازادانەی كاڵا و شمەك لە مۆڵ و بازارەكاندا كورتكراوەتەوە، ئەمە لە كاتێكدا لە ئەمڕۆدا دەیان و بگرە سەدان تەكنیكی جۆراوجۆر لە هونەری بازاڕسازیدا خەریكی كاریگەریدانانن لەسەر ئەقل و ئاوەزی كڕیار و ئاراستەكردنیان، واتە ئازادی مرۆڤی هاوچەرخ لە گۆشەی بەكاربردنەوە لەژێر رەحمەتی رێكلامی بازرگانی و هونەرەكانی بازاڕسازیدان.
سەبارەت بەدەستی شاراوەی ئادەم سمس، ئەم تێرمە لای كورانی شیكاگۆ زیاد لە قەبارەی خۆی گەورەكراوە، بەجۆریك ئەوەی لە زیهنی ئێمەدا بۆ سمس وەك باوكی بازاڕی ئازاد كێشراوە، ستەم لەم فەیلەسوفە گەورەیە دەكات، ئەوەی گوایە ئەو كە رای وایە بڕیاری ئەقڵانی تەنها بەرهەمی هەوڵ و كۆشش و راكردنە بەدوای قازانجدا، دروست نییە، راستی ئەو بەڕەهایی دژی بەشداریكردنی دەوڵەت لە ئابووریدا نەبوو، باوەڕی تەواوی بەوەش نەبووە كە بازاڕ لە هەموو دۆخێكدا دەتوانێت خۆی رێكبخاتەوە، بەڵكو لە هەندێك بازاڕدا پێویستە دەستوەردان هەبێت. دەستەواژەی (دەستی شاراوە)ی بازاڕ، زیاد لە پێویست و لە ئاستی راستەقینەی خۆی گەورەتركراوە، تەواوی بەرهەم و تێزە ئەخلاقی و مرۆییەكانی سمس كراون بە قوربانی ئەم دەستەواژەیە، لە كاتێكدا تەنها یەك جار لە كتێبی سامانی نەتەوەكان و سێ جار لە كۆی بەرهەمەكانیدا ئەم دەستەواژەیە هاتووە .
لە لیبرالیزمی نوێدا هەموو ئەمانە دەكرێت بۆ ئەوەی كە قەید و مەرجەكان لەسەر كۆمپانیاكان لاببرێن، جووڵەی سەرمایە هیچ بەند و بارێكی لەسەر نەبێت و رۆلی حكومەت بۆ نزمترین ئاست دابەزێنرێت و دەرگا لەسەر پرۆسەی بەتایبەتیكردن بۆ قازانجی گرووپ و كەمینەیەكی سەرمایەدار واڵا بكرێت.
بە زمانیكی سادە، لەسایەی لیبرالیزمی نوێدا وەك جۆزیف ستیگلیتز دەڵێت حكومەت خزمەتكار و بەردەستی كۆمپانیا و خاوەنكارە گەورەكانە و كاری حكومەتیش تەنها غوڵامیكردن و ئاسانكاریكردنە بۆ كارەكانی خاوەنكارەكان و كۆمپانیاكان. لەم جۆرە كۆمەڵگەیانەدا خاوەنكارەكان خاوەنی بڕیاری سیاسی و چارەنووسساز دەبن لە كۆمەڵگەدا، قازانجیش تاكە سەرچاوەی ئیلهامی بڕیاری خاوەنكارەكانە و هیچی تر.
رێگای كوردستان: لە ماوەی سی ساڵی ڕابردوودا هەرێمی كوردستان بەچڕی دەستیكردووە بە جێبەجێكردنی ڕەچەتەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانكی نێودەوڵەتی لەچوارچێوەی سیاساتی نیولیبرالیزمدا، ئەمەش وایكردووە پەیكەری ئابووریی هەرێمی كوردستان بگۆڕێت و هەموو شتێك ڕادەستی بازاڕی ئازاد بكرێت و رۆڵی حكومەت تەواو لاوازبێت، وەك پسپۆرێكی ئابووری مەترسییەكانی ئەم سیاستە لە چیدا دەبێنیت ؟
د. ڕزگار: لە وەڵامەكانی سەرەوەدا لەوە دەگەین كە رۆڵی كەرتی گشتی و حكومەت لەنێو ئەم مۆدیلە ئابوورییە/سیاسییەدا بەردەوام لە بچووكبوونەوەدایە، لە كاتێكدا پشتوپەنای خەڵكی كەمدەرامەت و تەنانەت چینی ناوەندیش تەنها كەرتی گشتییە نەك كەرتی تایبەت، بۆ نموونە كەمدەرامەتێك كە نەخۆشدەكەوێت بۆ نەخۆشخانەیەكی گشتی دەڕوات یان بۆ نەخۆشخانەی ئەهلی و تایبەت؟ و ئەگەر ناچاربوو بچێت بۆ تایبەت چۆن پارەكەی دابیندەكات؟
بۆ ئەوەی هاووڵاتی لەوە بگات كە كەرتی گشتی پشتوپەنای راستەقینەی ئەوە، ئەم نموونە یارمەتیمان دەدات. جاران خەڵكی لە گوندەكانی كوردستان سەرچاوەیەكی ئاوی سەرەكی یان چەند سەرچاوەیەكی كەمیان بۆ ئاودێری و كشتوكاڵكردن هەبوو، بە هەرەوەزی و كاری بەكۆمەڵ جۆگەیان هەڵدەخست و سیستەمی ئاودێری خۆیان ریكدەخست، بۆ پرۆسەی ئاودێریكردنیش نۆرەئاویان دانابوو، هەمووانیش بەم نەزم و ریكخستنەوە پابەندبوون و بەرژەوەندییەكانیان پارێزراوبوو، حكومەت و كەرتی گشتی هەمان رۆلی ئەو سیستەمە ئاودێرییە دەگێرێت بۆ مرۆڤی هاوچەرخ، چەندە ئەقڵانی و رێگەپێدراوبوو گوندنیشینێك شەو بڕوات سیستەمە ئاودێرییەكە بشێوێنێت، هەرئەوەندەش ئەقڵانییە كە كەرتی گشتی لاواز بكرێت. جاران هەرگیز نەماندیتبوو گوندنشینێكی خاوەنبەرژەوەندی كارێكی ئاوا ناجۆری كردبێت، بەڵام ئەمڕۆ دەبینین ئێمە كارە نائەقڵانییەكە دەكەین، لەژێر سایەی فۆرمێك لە لیبرالیزمی نوێ و بە كاریگەری هێزی میدیا و پارە و كۆمپانیا، خەڵكی كراون بە دوژمنی كەرتی گشتی، هەرگیز نەمانبینیوە نەخۆشێك بەگژ دكتۆرێك، نێرسێك، یان كارگوزارێكی نەخۆشخانەیەك یان مامۆستایەكی قوتابخانەیەكی ئەهلیدا بچێت، بەڵام ئەمانە رۆژانە لە كەرتی گشتیدا روودەدەن، بە بەرنامە كەرتی گشتی لە زیهنی خەڵكیدا نابووت دەكرێت، لە كاتێكدا تاكە پشتیوانی راستەقینەی خەڵكی، پایەداركردن و تۆكمەكردن و پەرەپێدانی خزمەتەكانی كەرتی گشتییە.
كاریگەری لاوازبوونی كەرتی گشتی لە كۆمەڵگەی كوردیدا بەڕوونی دیارە، بۆ نموونە لە پیش (٢٠٠٠)ەكانەوە، بەشیكی زۆری نەخۆشەكان لە نەخۆشخانە گشتییەكاندا چارەسەر دەكران، نەشتەرگەرییان بۆ دەكرا و چارەسەر دەكران، بەڵام ئێستا دیمەنەكە تەواو پێچەوانەیە، شار هەیە كەرتی تەندروستی و نەخۆشخانە گشتییەكانی بەتەواوی شكستی پێهێنراوە، هاووڵاتییەكی كەمدەرامەت بەرگەی ئەوە ناگرێت یەكجار نەخۆشییەك روو لە ماڵەكەی بكات، یان دەبێت هاوڕێ و دۆستەكانی پارەیەكی بۆ كۆبكەنەوە، یان ئەگەر موڵكێك یان سەیارەی خۆی هەبوو بیفرۆشێت بۆ ئەوەی تێچووی چەند شەوێكی نەخۆشخانە ئەهلییەكان دابینبكات. سەرنج بدە شەوێكی مانەوە لەو نەخۆشخانانەدا بەلای كەمەوە لە ملیۆن دینار كەمتر نییە .
هاوكات لەم مۆدیلەدا ئاستی داهات هاوشان لەگەڵ هەڵكشانی ئاستی تیچووی ژیان و فروانبوونی رووبەرەكانی بازاڕی ئازاد و كەرتی تایبەت لە بوارەكانی پەروەردە، تەندروستی و كارەبا و ئاو و ریگاوباندا ناڕوات، سەرئەنجام (چینی ناوەند) بەرەو داڕمان و داكشان و نەمانیش دەچێت، بەمەش كۆمەڵگە بۆ دوو چینی سەرەكی دابەشدەبێت، كەمینەیەكی خاوەن سەرمایە و خاوەن دەسەڵاتی ئابووری و سیاسی و زۆرینەیەكی هەژار.
رێگای كوردستان: دەبینین ساڵانێكە هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی قەیرانی دارایی و ئابووری دەبێتەوە چارەسەر بۆ ئەمە چییە ؟ نیولێبرالیزم دەكرێت وەك چارەسەر پێشكەش بكرێت ؟
د. ڕزگار: قەیرانی دارایی و هەلبەز و دابەزی ئابووری دەرئەنجامی سیستەمی سەرمایەدارییە، هەتا سیستەمی سەرمایەداریی كاربكات، ئەم جۆرە قەیران و هەڵكشان و داكشانەشی لەگەڵ خۆیدا هێناوە و دەیبێت. ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە قەیرانی دارایی نییە بەمانای ئابوورییەكەی، بەڵكو قەیرانی ئیدارەدانی پارە و سەروەت و سامانی ئەم هەرێمەیە، قەیرانی ئابووری لە هەر ئابوورییەكی دیاریكراودا یان لەسەر ئاستی جیهانیشدا لە ئەنجامی ناهاوسەنگی نێوان خواست و خستنەڕوو دێتەبوون، وەك دەزانن هەرێمی كوردستان و عێراقیش ئابوورییەكی تاكڕەهەندی رەیعی و نەوتییە، بەتایبەت هەرێمی كوردستان وەك بازاڕێكی تاكلایەنە وایە بۆ ساغكردنەوەی كاڵای وڵاتانی دەوروبەر، ئەوەی هەیە قەیرانی گەندەڵی و ناشەفافبوونە لەگەڵ داهات و خەرجییەكانی هەرێمەكە.
من هەمیشە دەڵێم بۆ ئەوەی لە ئابووری خۆمان تیبگەین، دەبێت لێكۆڵینەوەی ورد لە ئابووریی وڵاتانی پێشكەوتوو بەتایبەتتر ئابووری ئەمریكا بكەین، هەتا لە ئابووریی ئەمریكا بەباشی نەگەین، ناتوانین دونیابینییەكی روونمان بۆ ئیستا و ئایندەی خۆمان هەبێت، لەدوای قەیرانی دارایی (1008)ەوە دیبەیت و گفتگۆیەكی چڕ لەنێو ئابووریناسان و سیاسەتوانەكانی ئەمریكادا هەیە سەبارەت بە دۆخی ئابووریی ئەو وڵاتە، ئابووریناسان كەمكردنەوەی خەرجییەكانی حكومەت و سیاسەتی سكهەڵگوشین و وەبەرهێنانی جامبازانەی نێو بازاڕە داراییەكان ...تد و سیاسەتە ئابوورییەكانی لیبرالیزمی نوێ بە بەرپرسی سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی ٢٠٠٨ دەزانن، شارەزایانی بواری كارگێڕیش وەلانانی بەها ئەخلاقییەكانی كار و بازاڕ، بەتایبەت مامەڵەی نابەرپرسیارانەی بانكەكان بۆ قەرزدانی بواری خانوبەرە بە هۆكاری سەرەكی دەزانن، ئەمە ئەگەر لە ئەمریكادا لیبرالیزمی نوێ هۆكاری قەیرانەكە بێت، لە كوردستاندا چۆن دەبێت چارەسەر بێت، بیرمان نەچێت هەرێمی كوردستان راستە سیاسەتی لیبرالیزمی نوێ بەچری پیادەدەكات، بەڵام هیشتا سەرگەردانە و نازانێ چی دەكات و قەیرانی شوناسی هەیە، بۆیە بەبڕوای خاكەرایانەی خۆم، پێموایە هەر وڵات و هەرێمێك دەبێ لەنێو سیستەمە جیهانییەكەدا رێچكەیەكی تایبەت بە خۆی بۆ هەستانەوە و بەردەوامبوون بدۆزیتەوە، كە گونجاو بێت لەگەل هەلومەرجی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی خۆی، نەك وەك ئەوەی كە ئیستا هەیە كۆپی پەیست بێت.
رێگای كوردستان: كوردستانێكی تر، كوردستانی یەكسانی و دادپەروەری لە توانادا هەیە، وەك ئەو دروشمەی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان و كۆڕبەندی كۆمەڵایەتی جیهان و كوردستان و عێراق چەند ساڵێكە بەرزیانكردۆتەوە ؟
د. ڕزگار: بەڵێ بۆچی نا، وەك لە پرسیاری سەرەوەدا وەڵاممدایەوە، دەكرێت مۆدێلی تایبەت بە خۆمانمان هەبێت، ئیستا ئەگەر سەرنجبدەن، كوردستان بەئاراستەی پرۆژەی زۆر گەورەدا دەڕوات، خەڵكی ئاسایی ناوبازاڕیش بێئاگایانە گۆرانی بۆ ئەم پرۆژە گەورانە دەڵێنەوە، بەڵام دەكرێت مۆدێلی پرۆژەی بچووك و مامناوەند برەو پێبدرێت، كە هەم لەڕووی كۆمەڵایەتیەوە دادپەروەرانەترە چونكە ئەو داهاتەی كە لە پرۆژەی بچووك و ماناوەندەوە دێت بەیەكسانی تا رادەیەكی زۆر بەسەر كۆمەڵانی خەڵكدا دابەشدەبێ، هاوكات هێزی كار زۆرتر دەخاتە ناو كارەوە، هەمیش لەڕووی ژینگەییەوە دۆستی ژینگەیە، واتە هەردوو چەمكی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و دادپەروەریی ژینگەیی لە پرۆژەی بچووكدا باشتر بەرجەستە دەبن.
لەم بارەیەوە محمد یونسی ئابووریناس، لە ساڵی ٢٠١٧دا، كتێبێكی ناوازەی نووسیوە بەناونیشانی (جیهانێك لە سێ سفر) ئەو پێماندەڵێت كە مرۆڤایەتی ئەگەر كەمێك لەو پێوەر و پێشگریمانانەی كە ئابووری باڵادەست بۆی داناوین دووربكەوێتەوە، ئەوا دەتوانێت جیهانێك دروستبكات كە خاڵی بێت لە هەژاری و بێكاری و زیانگەیاندن بە ژینگە، واتە جیهانیك لە سفر هەژاری و سفر بێكاری و سفر دەردانی گازی ژەهراوی.
رێگای كوردستان: مرۆڤی ئەم سەردەمە تەواو مرۆڤێكی هیلاك و پڕ سترێس و قەلەقە، نەبوونی ژینگەیەكی گونجاوی ئابووری و كاری هەمیشەیی و زەمانەتە كۆمەڵایەتییەكانی وەك بیمەی بێكاری و بیمەی تەندروستی هتد ... چ كاریگەرییەكی لەسەرمان دروستكردووە ؟
د.ڕزگار: وەك لەسەرەوە باسمانكرد، سیستەمیك نادڵنیایی، نایەكسانی و نادادپەروەری بەرهمبهێنێت، گاپی نێوان كەمینە و زۆرینە، هەژار و دەوڵەمەند زیاتر و زیاتر بكات، بەدڵنیاییەوە دونیایەك نەخۆشی دەروونی و دڵەڕاوكێ و سترێس و تەنانەت نەخۆشی جەستەییش لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. من وەك مامۆستایەكی زانكۆ هەمیشە لەوە دەترسم ئەگەر رۆژیك خۆم یان ئەندامێكی خێزانەكەم نەخۆشكەوین، ئەمە واتای ئەوەیە كە هەموو ئەوەی هەمە دەبێت بیدەم بە هەفتەیەك یان چەند شەوێك مانەوەی نەخۆشخانە ئەهلییەكان، ئایا ئەمە ترسێكی راستەقینە نییە؟ جووتیارێكی گوندنشین هەستی چۆنە بەیانییەك لە خەو هەستا ببینێ جۆگەلەكەی وشكیكردووە، ئێمە ئیستا لەو هەست و دۆخە سایكۆلۆژییەدا ژیان دەگوزەرێنین، جۆگەكەمان (كەرتی گشتی) وشكیكردووە. ئامارەكانی كوشتن و تەقەكردن خۆسوتان و خۆكوشتن و كۆچكردن و...تد نیشانەی ئەوەن كە پەیوەندییەكی توند لەنێوان دۆخی ئابووری/سیاسی و باری دەروونی و تەنانەت جەستەییشدا هەیە.
لەمبارەیەوە ئان كەیس و ئانگوس دیتۆنی هاوسەری وەك دوو ئابووریناس، ساڵی ٢٠٢٠ كتێبێك بە ناوی (مردنەكانی نائومێدی و داهاتووی سەرمایەداری) دەنووسن، باس لەوە دەكەن كە تەنها دوو دەیە دوای سەرهەڵدانی نیولیبرالیزم لە ئەمریكادا، مردنی نائومێدی چۆن لە زیادبوون و هەڵكشاندایە، وەك زیادەڕەویكردن لە بەكارهێنانی دەرمان و كحول و خۆكوشتن ...تد، بەشی زۆری ئەمەش پەیوەستدەكەن بە نائەمنی ئابووریی و بازاڕی كار و لاوازكردنی سەندیكا كرێكارییەكان، سەرهەڵدانی كاری كورتمەودای نائەمن، هاوكات رۆڵی سیستەمی تەندروستی لەم نێوەندە یەكجار گرنگە، ئەوان سیستەمی تەندروستی ئەمریكایی بە شكستخواردوو ناودەبەن و دەڵێن سیستەمی چاودێری تەندروستی ئەمریكا كە لەلایەن بیمەكارانی قازانجویستەوە كۆنترۆڵكراوە، هەم گرانە و هەم بێكاریگەرییە.
بەدڵنیاییەوە مرۆڤی ئەم سەردەمە ماندوو و هیلاك و شەكەتە، لە هەردوو رووی دەروونی و جەستەییەوە، مرۆڤایەتی لە ژانی لەدایكبوونی مۆدێلێكی نوێدایە، مۆدێلێك كە شایستەی مرۆڤی هاوچەرخ بێت.