زیرەك كەمال
هەڵبەت من لێرەدا، نامەوێت پێناسەیەكی چەمكی رەخنە بكەم، چونكە هەر لە بنەچەكەوە بڕوام بە پێناسەی هیچ چەمك و دیاردە و كائین و بوونێك نییە، چونكە مرۆڤ چەند پسپۆڕی و شارەزایی لەو بوارە هەبێت كە دەیەوێت پێناسەی بكات، ناتوانێت تەواوی بنەما و ماهییەتی ئەو بوارە بخاتەڕوو، رووكارە دەرەكی و ناوەكییەكانی بخاتە بەردەم تیشكی رووناكی بۆ خوێنەر و رای گشتی.
بەڵكو ئەوەی من دەوێت لە بارەی رەخنەوە بیڵێم و بینووسم، بریتییە لە گوزەرێكی سەرەتایی بەنێو ئەو چەمك و دنیایەدا و خستنەڕووی هەندێك لایەن و رووخسار و ئادگاری رەخنە، چونكە من پێموایە بەدواداچوون و توێژینەوەیەكی ورد و بابەتییانە و زانستییانە و فەلسەفییانە لەبارەی چەمكی رەخنە، توانست و وزە و پسپۆڕی و شارەزایی و سەلیقەیەكی وردی دەوێت و پێویستە، بۆ رەنێوهێنان و ئەنجامدانی كارێكی لەو شێوەیەش، پێویستە نووسەر دەیان قوتابخانە و سەرچاوە بكاتە كەرەستە و پێخۆر و بەركوڵی باسێكی ئاوا، بەڵام نایشارمەوە ئەوەی وایلێكردم لەسەر چەمكی رەخنە بابەتێك بنووسم و تێگەیشتن و باری سەرنجی خۆمی لەسەر بخەمەڕوو، خۆشەویستی خۆمە بۆ ئەم چەمكە و پەیوەستە بەو رۆڵە و دەورە كاریگەرەی رەخنە لە مەیدان و بوار و كایە جۆراوجۆرەكانی ژیانی سیاسی و ئابووری و ئایینی و كلتووری و كۆمەڵایەتی و ئیداریدا هەیە و چۆن بۆتە هەوێن و وزەی بەردەوام نوێبوونەوە و بەرەوپێشچوونی هەریەك لەو كایانە و بەخشیشی هەناسە و وزەی نوێی پێیان.
هەڵبەت من خۆم لەسەرجەم بوارەكانی ژیانمدا و لە هەوو وێستگەكانی تەمەنمدا سەر و سەربردە و سەر گوزشتە و بەسەرهاتی زۆرم لەگەڵ چەمكی رەخنەدا هەیە و هەر لەو كاتەی كوردەواری گوتەنی دەستی راست و چەپی خۆم ناسیوە و دواتر بەنێو تونێڵ و راڕەوەكانی ژیان گوزەرم كردووە، بەردەوام گوێبیستی رەخنە بوومە و مامۆستاكانم، هاوڕێ و برادەرەكانم، هاوسەفەر و رێبوارانی رێگای خەباتم، لەبارەی چەمكی رەخنە دەدوان و تێگەیشتن و باری سەرنجی خۆیان دەخستەڕوو، بەڵام نایشارمەوە دەمەوێت راشكاوانە ئەوە بڵێم هیچ كاتێك لەو بەڕێزانەی لە ژیانما كەوا هەندێكیان مامۆستام بوون و هەندێكیشیان هاوڕێ و هاوڕێبوارم بوون، نەیانتوانی بەتەواوی بەشێوەیەكی زانستی و بابەتی و قەناعەتپێهێنەری وام لێبكەن لە چەمكی رەخنە تێبگەم و زانیاری و تێگەیشتنێكی مەعریفی لەم بارەیەوە پەیدابكەم، ئەوەی كە لێیانم وەرگرت تەنها چەند زانیارییەكی سادە و رووكەشگەرا بوو هیچی تر و نەیانتوانی تێنوێتیم بشكێنن و بمخەنە سەر راستەڕێی تێگەیشتنێكی فەلسەفی و عەقڵانی لە رەخنە، بەڵام من چونكە هەر لەسەرەتای پێڕەوەكەبوونم و نەشونماكردنی هۆشیاریم بەرامبەر بوون و سروشت و ژیان خۆشەویستیشم بۆ رەخنە بۆ دروستبوو، بۆیە وەڵامی هیچ كامێك لەوانە نەیتوانی من بەتەواوەتی لە ماهییەت و بنەما و رووخسارە دەرەكییەكانی رەخنە بگەیەنێت و زۆرجاریش كە لەبارەی هەندێك لایەنی شاراوە پرسیارم لێدەكردن، جۆرە نەشارەزایی و دەستەپاچەبوونێكیان پێوە دیاربوو.
وەكو باسمكرد من وەكو هەر كەسێكی تری سیاسی و كاراكتەری بواری حزبایەتی و خوێندنەوە، دەیان ساڵە هەموو ئەوانەی كە ناسیومن بەردەوام بەوپەڕی حەماسەت و پەسەندگەرایی و لایەنگری لێی، باسی رەخنەیان دەكرد و بەیەكێك لە رەگەز و رووخسار و بەرهەمی مەدەنییەت و شارستانییەت و مەرجی بەردەوامیدانی كاروانی مرۆڤ رووە و پێشەوە ناویاندەهێنا، بەڵام ئەوەی ئەوكات لام پرسیارێكی جددی و سەیر بوو، لە هەموو وێستگەكانی تەمەنیشم ئەو پرسیارەم هەر لەگەڵدابوو، كە بۆچی سەرەڕای ئەوەی هەموو ئەو بەڕێزانە بەوپەڕی گرنگی و رێز و خۆشەویستی باسی چەمكی رەخنەیان دەكرد، بەڵام زۆر بە كەمی نەبێت هیچ كامێك لەوانە خۆیان رەخنەیان قبووڵنەدەكرد؟ بۆچی ئەگەر قوتابییەك لەناو پۆلدا رەخنەیەكی لە مامۆستاكەی بگرتبا، تەباشیر و تەختەسڕی دەستی بەزەویدا دەدا و تووڕەبوونی دەگەیشتە ئەوجی خۆی؟ بۆچی ئەگەر لە ژیانی حزبی و سیاسیدا رەخنەیەكی ئەگەر بچووكیش بووایە لە هاوڕێیەكەت، یاخود برادەرەكەت بگرتبا، وەكو فیشەكە شێتە دەچوو بەئاسماندا و زۆرجاریش بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ دەنگی لێڕادەگرتن و بگرە هەموو جۆرە پەیوەندییەكی كۆمەڵایەتیشی لەگەڵ دەبڕی؟ بۆچی ئەگەر لە دیوەخانی گوندێك، گوندنشینێك سووكە رەخنەیەكی لە گەورەی ئاوایی، یاخود هەر كەسێكی تر بگرتبا، بە هەڵەوەڕ و چەنەباز و زۆربڵێ لە قەڵەمیاندەدا و بگرە وەكو كەسێكی ناجیزە و ناپەسند و بێزرا و هەڵسوكەوتیان لەگەڵدا دەكرد و تەریك و تەنیایان دەكرد.
بۆچی ئەگەر تۆ تێكۆشەرێكی سەرسەخت و دڵسۆز و فیداكاری كاروانی حزبایەتیش بووبای و ئامادەی گیانبەختكردن بای لەم رێگایەدا، بەڵام ئەگەر رەخنەگرێكی جددی و بەردەوام بای و ئەگەر بەوپەڕی هۆشیاری و لێزانین و دڵسۆزیشەوە رەخنەت بەكارهێنابا، بەڵام دەكرایە كاراكتەرێكی دزێو و ناشیرین و بگرە بەزمانی سیاسی ئەوكات پێیاندەگۆت (فەوزەوی) و نەك هەر ئەمە، بەڵكو رەخنەگر لە هیچ كۆنگرە و كۆنفرانسێكدا كە خۆی دەپاڵاوت، نەك هەر دەرنەدەچوو، بەڵكو دەنگی پێویستیشی نەدەهێنا، پرسیاری ئەوەم بەردەوام لەگەڵدا بووە، كە بۆچی ئەگەر نەخۆشێك سووكە رەخنەیەك لە پزیشكەكەی، یاخود كارمەندێكی نەخۆشخانە بگرێ، بەوپەڕی توندی وەڵامت دەداتەوە و بگرە خۆیمان وەكو زانا و تۆی نەخۆشیش وا وێنادەكرێیت، كە نەزان و دواكەوتوویت!! نەك هەر ئەوە بەڵكو ئەوەی بەردەوام مێشكی گوشیووم و بگرە ئازاریشیداوم ئەوەبوو، كە ئەو دیاردە ناشیرین و نامەدەنییە لە ژیانی ئەدیبان و رۆشنبیران و نووسەرانیش بەشێوەیەكی بەربڵاو هەیە؟ بۆ نموونە ئەگەر تۆ وەكو رەخنەگرێكی ئەدەبی، رەخنەت لە دەقی رۆمانێك لە رووی رێنووس و زمانەوانی هەبێت، ئەوا لەلایەن خاوەنی نووسەری دەق دەبیتە دوژمن و كەسێكی ئێسك قورس، نەك هەر ئەوە من بۆخۆم دەیان جار لەناو بارەگای نووسەران و ئەدیبان و خاوەنەكانی ئەهلی قەڵەم شەڕەبۆكس و پێكدادانم لەنێو نووسەراندا بینیوە.
سەرەتاكانی رەخنە
دیارە وەكو ئاماژەم پێكرد دەتوانین بڵێین كەوا چەمكی رەخنە، ریشەیەكی مێژوویی كۆن و دوور و درێژی هەیە و زۆر قورس و بگرە كارێكی لەكردننەهاتووشە، ئەگەر بتەوێت سەرەتاكانی سەرهەڵدان و لەدایكبوونی ئەو چەمكە بخەیتەڕوو، زۆر نووسەر و رۆشنبیر و پسپۆڕی ئەو بوارەش بەردەوام لە هەوڵ و كۆششدا بوونە، كەوا بزانن رەخنە كەی پەیدا بوو؟ لە كام قۆناغ و وێستگەی مێژووی كۆمەڵگەی مرۆڤ لە كام رووبەر و لۆچەكانی مێژوودا پەیدابووە، بەڵام لەم بارەیەوە نەیانتوانیوە سەركەوتووبن و بە بەڵگەی زانستی و قەناعەتپێهێنەر راستی و دروستی ئەم مێژووە بەدیاربخەن، بەڵام دەكرێت و لەتوانادا هەیە، كەوا بتوانرێت سەرەتاكانی لەدایكبوونی رەخنە لە فۆڕمە زانستی و مرۆییەكەی تاڕادەیەك باش دەستنیشانبكرێت و لەم بارەیەوە لەناو هەناوی مێژوودا ئەو مێژووە دەستنشانبكرێت، هەڵبەت هەموو سەرچاوە مێژووییەكان ئەوە دەسەلمێنن، كەوا رەخنە بەو مانا و تێگەیشتنەی لە ئێستادا بۆ ئەو چەمكە هەیە، سەر بە دنیای مۆدێرنەیە و لە چوارچێوەی ئەو دنیایە لەدایكبووە و دواتر وەكو هەموو بەرهەمە زانستی و فەلسەفییەكانی ئەو دنیایە گەیشتووەتە سەرجەم وڵاتانی جیهان، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا رابەرانی دنیای مۆدێرنە چیان كرد و بەكامە رێگادا چەمكی رەخنەیان خستە ناو دنیای مۆدێرنە.
دیارە باڵادەستی عەقڵ بەسەر ئیماندا، فەلسەفە بەسەر تیۆلۆژیادا، عەلمانییەت بەسەر كلێسادا، لەلایەك سێ خەسڵەتی هەرە بنەڕەتی دنیای مۆدێرنە و لەلایەكیش هەر سێ چەمك رۆڵێكی گەورە و سەرەكییان بینی لە هاتنەكایە و لەدایكبوونی رەخنە، هەڵبەت رەخنە لە فۆرم و ناوەڕۆكە زانستییەكەدا، چونكە پێش دنیای مۆدێرنەش چەمكی رەخنە هەر هەبووە، دواتر و دوای ئەوە فەیلەسووفی بەناوبانگی جیهانی (مۆنستیسكۆ) سیستەمی حوكمڕانی و بناغەی دەسەڵاتی لەسەر بنەمای هەر چوار كۆڵەگەی پەرلەمان-حكومەت-دادگا- رۆژناگەری داڕشت و بووە ئەزموونی حوكمڕانی بۆ سەرجەم دەوڵەتە مۆدێرنەكان، ئیدی رەخنەش فۆرمێكی گەشەكردووتر و زانستیتر و پێشكەوتووتری وەرگرت و راستەوخۆ بەشێوەیەكی كرداری و وەكو كایەیەكی مۆدێرنە تێًكەڵاوی فیكر و سیاسەت و ئیدارە و سەرجەم بونیادەكانی تربوو، بەتایبەتیش لەسەر زەمینی وڵاتانی ئەوروپا پرسی رەخنە بووە رۆژەڤ و پرسێكی ژیاری و مەدەنی و دیموكراسی، ئەمەش بەجۆرێك لە هەموو بوارەكاندا رەنگیدایەوە، كە وای لە چەندین فەیلەسووف و بیریار و پسپۆڕی بواری سیاسی و دیموكراسی و دنیای مۆدێرنە بەگشتی كرد، كە بڵێن مۆدێرنە بە هەموو لق و پۆپ و رێباز و رێچكەكانی خۆیەوە، بەبێ چەمكی رەخنە دنیایەكی نازانستی و ناتەواوە و بگرە دووبارەكردنەوەی سیستەمی حوكمڕانی و ژیانی مرۆڤ لە فۆڕمە هەرە كۆن و كلاسیك و تەقلیدییەكەی، واتا لێرەدا دەگەینە ئەو قەناعەت و دەرەنجامە، كە بڵێین چەمكی رەخنە هەردوو جیهانی مۆدێرنە و تیۆلۆژیا لە یەكتری جیادەكاتەوە (هۆركهایمەر) پێیوابوو بەبێ رەخنە بەهیچ شێوەیەك مومكین نەبوو مۆدێرنە و بگرە رێنسانس سەردەمی رۆشنگەری بێننە كایەوە، ئاخر لە سەردەمی رۆشنگەری و هەر لە بەرەبەیانی ئەو سەردەم و قۆناغە مێژووییەی كە مرۆڤی ئەوروپی لە ئیتاڵیا و فەرەنسا و چەندین وڵاتی تر توانی خۆی لە دەستی سیستەمی حكومڕانی پاشایەتی و دەرەبەگایەتی و تیۆلۆژیای كڵێسا رزگار بكات، ئەوە پیادەكردن و بەكارهێنان و خستنەگەڕی چەمكی رەخنە بوو وایكرد كە سەركردە و رابەرانی رێنسانس لەمبارەیەوە بەسەر ئیمامی كڵێسا و زوڵم و ستەمی سیستەمی پاشایەتیدا زاڵ بێ و دەرگایەكی نوێ بەسەر نەك گەلانی ئەوروپا، بەڵكو بەسەر هەموو دنیادا بكەنەوە و وابكەن كەوا كۆمەڵگەی مرۆڤ لە دنیای ئەفسانە و ئایدیۆلۆژیای لەقاڵبدراو و چەقبەستنی فیكرییەوە، بەرەو دنیای زانین و هۆشیاری و عەقڵانییەت هەنگاو بهاوێژێت. تابلۆ هونەرییەكانی پەترارك و پۆكاشیۆ و ئەنجیلو لە بەرەبەیانی دەستپێكردنی شۆڕشی رۆشنگەری رەخنەبوون لە كڵێسا و سیستەمی پاشایەتی، كە یەكەمیان بەرگی پیرۆزی ئایینی كردبووەبەر و لەو رێگایەوە وزە و بەردەوامیی دەدایە درێژەپێدانی دەسەڵاتی زۆرداریانەی پاشاكان و دووەمیشیان واتا دەسەڵاتی پاشایەتی كە خۆی وەكو سێبەری خودا و بوونی ئەبەدی وێنادەكرد و هەردووكیشیان بەیەكەوە چۆكیان لەسەر سنگی ژیانی كۆمەڵگەی مرۆڤدا دانابوو نووزەر و وزەیان لێبڕیبوو بە چەندین میكانیزمی دیسپلینكردن و كۆنتڕۆڵكردن و تۆقانن دەیانچەوساندنەوە.
چەند وردە سەرنجێك لە بارەی رەخنە
ئایا مرۆڤ لەبنەچەكەداو هەر بە سروشتی خۆی، كائینێكی رەخنەگربوو؟ یاخود رەخنە دەرەنجام‌و بەرهەمی توندبوونەوەی ململانێی نێوان مرۆڤەكان؟ ئایا مرۆڤ دوای ئەوەی دەستی راست‌و چەپی خۆی ناسیووە‌و روانینی بوو بوون‌و سروشت‌و دەوروبەری خۆی نەشونمای كردوە‌و رووە‌و پێشەوە كەوۆتە جوڵە بۆتە هەڵگری فیكری رەخنە؟ یاخود رەخنە دوای سەرهەڵدان‌و دروستبوونی زانستە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكان لە دایك بوو؟ ئایا چەمكی رەخنە زەڕوڕەت‌و پێداویستییەكی ژیانی مرۆڤ بوو؟ یاخود گەشەكردنی فیكری سیاسی‌و ئابووری‌و هاتنەكایەی دنیای رۆشنگەری لەگەڵ خۆیدا ئەو چەمكەشی هێنا؟ ئایا فرەیی‌و پلورالیزمی ئایینی چ رۆڵێكی هەبووە لەسەر شاركردن‌و دروستبوونی رەخنە؟ یاخود ئایا لەنێو فیكری ئاینداو لە چوارچێوەی گوتار‌و دەقەكانی ئایین خۆیدا هیچ جۆرە رەوابوونێكی بە رەخنە داوە؟ یاخود ئایین‌و رەخنە لە كوێ تێكدەكەنەوەو لە كوێشدا یەكتربڕن‌و یاخود رووبەڕووی یەكتردەبنەوە؟ یاخود یا بەشێوەیەكی تر پرسیارەكەمان رەنگڕێژبكەین، ئایا هەر خودی فرەیی بە لە بواری ئاینداو بوونی دەیان مەزهەب‌و رێبازو رێچكە لەناو ئاینەكاندا ئەو راستییە بەرجەستە ناكات، كە ئاینەكان لەگەڵا سەرهەڵدان‌و لەدایك بوونیان لەگەڵ خۆیان شێوازێك لە رەخنەشیان هێناوە.
ئایا چەمكی رەخنە لەگەڵا لەدایك بوونی سیاسەت وەكو كایەیەكی زانستی‌و فۆرمێك لە ململانێی بەرژەوەندی نێوان نەتەوەكان‌و چین‌و توێژەكانی ناو هەناوی كۆمەڵگا هاتە ئاراوە؟ یاخود ئەو چەمكە هەر لە بەرەبەیان‌و لەگەڵا ئەوەی مرۆڤ خەتێكی بۆ خۆی كێشاو گوتی ئێرە هی منە ئەویش هاتەكایەوە؟ ئایا رەخنە شێوازێكی هەوڵی مرۆڤە بۆ دەرخستنی راستییەكان خستنە ژێر رۆشنایی دیاردەو رووداوو سەرجەم كایەكانی ژیان، یاخود چەكێكی تری دنیای شەڕە بۆ بەكارهێنانی ناحەزی بەرامبەر؟ ئایا رەخنە دنیای سیاسەت‌و ململانێی نێوان جیاوازییەكان خاوبكاتەوە‌و بیانخاتە سەر راستەرێی شارستانیەت‌و دیموكراسیەت؟ یاخود هەر رەخنە خۆی هەوڵێك بووە بۆ نیشاندانی لایەنی بەرامبەر وەكو كەم هۆشیار‌و هەڵە؟ وەكو سەلەفییەكانی دنیای فیكر دەیڵێن‌و ریكلامی بۆ دەكەن؟ ئایا رەخنە شێوازی تێنەگەیشتنە لە بیروگوتار‌و رەفتاری جیاوازی بەرامبەر؟ یاخود هەوڵی مرۆڤ بۆ دەستشكاندنەوە‌و بردنەوەی گرەو لەویتر؟ ئایا قسەی ئەو زانایە تا چەند راستە كە پێی وایە رەخنەو رەخنەگرتن بریتییە لە بێهێزی‌و بێ توانایی مرۆڤ لە یەكلاكردنەوەی كێشەكان لە رێگای هێز، واتا مرۆڤ بۆیە پەنا بۆ رەخنەرتن دەبات، چونكە ناتوانێت لە رێگای هێزی بڕیار‌و جەستەوە بۆچوون‌و بڕیار‌و بەرژەوەندییەكانی خۆی بەسەر لایەنی بەرامبەردا بسەپێنێت.
دیارە چەندین بیریار‌و زاناو پسپۆڕ لە بارەی رەخنەوە قسەیان هەبووە، تێزی زانستیان لەم بارەیەوە داڕشتووە، لە رێگای تاووتوێكردن‌و شڕۆڤەكردن‌و توێژینەوەی زانستی، لەسەر رەخنە جیهانبینی‌و روئیای خۆیان خستۆتەڕوو، هەڵبەت لەم رووەشەوە هەموویان هاوڕا نەبوونەوە بۆچوونیان وەكو یەك نەبووە، (كروكەری) ئەڵمانی ئەگەرچی لەسەر ئاستی نووسین‌و توێژینەوەی كۆمەڵناسیدا خاوەنی دەیان نووسین‌و توێژینەوەو كتێبی جۆراوجۆرە، بەڵام راشكاوانەش دەیگوت رقی دنیام لە رەخنەیە.
دۆناڵد ترامپ) كە ماوەیەك سەرۆكی بەهێزترین وڵاتی دنیای وەكو ئەمریكا بوو چەندین جار لە بەردەم میدیاكان‌و شوێنە فەرمییەكان گوتوویەتی كە رەخنە ئیشی مرۆڤە لاوازو بێ تواناو هیچ پێ نەبووەكانە، (تادینا) پێی وایە رەخنە لێناگەڕێت رۆشنبیر‌و فەیلەسوف‌و زاناو سیاسی‌و ئەدیبان داهێنانی خۆیان بكەن‌و بگرە گەورەترین كۆسپ‌و بەربەستن لە بەردەم رەوتی داهێنان‌و بەرهەم‌و شاكاری فیكری، زانایەكی تری عەرەب بەناوی (مهند ابوشروق) پێی وایە رەخنەگر ئەو كەسانەن كە لە ژیاندا لە هەمو رووێك‌و مەیدانێكەوە شكستیان هێناوەو هیچیان پێنەماوە، بۆ گوتن‌و كردن‌و نووسین بۆیەش بۆ قەرەبووكردنەوەی هەموو شكست‌و دۆڕانەكان پەنا بۆ چەمكی رەخنەدەبەن‌و دەیكەنە چەكی خۆدەرخستن.
