مێژووی گەلی کورد یەکێکە لە پڕبایەخترین و دێرینترین مێژووەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەم مێژووە بە درێژایی هەزاران ساڵ لە سەر خاکی کوردستان، کە ئێستا دابەشبووە بەسەر چوار وڵاتی (تورکیا، عێراق، ئێران و سوریا)، پەرەی سەندووە.
گەلی کورد نەتەوەیەکی ڕەسەنی ناوچە شاخاوییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ شارستانیەتە دێرینەکانی میزۆپۆتامیا (نێوان دوو ئاو) و چیاکانی زاگرۆس. کوردەکان بە درێژایی مێژوو لەم ناوچەیەدا ژیاون و بەردەوام لە ململانێ و پەیوەندیدا بوون لەگەڵ ئیمپراتۆریەت و گەلانی دەوروبەریان.
زۆرێک لە مێژوونووسان و توێژەران پێیانوایە کە بنەچەی کورد دەگەڕێتەوە سەر کۆمەڵێک لە گەلە دێرینەکانی وەک گووتییەکان، لۆلۆییەکان ، کاسییەکان ، سۆبارییەکان ، میتانییەکان، ماناییەکان، و خورییەکان . ئەم گەلانە لە هەزارەی سێیەم و دووەمی پێش زایینەوە لە ناوچە شاخاوییەکانی کوردستان دەژیان و شارستانیەتیان بنیاتناوە.
گووتی و لۆلۆ: بە یەکێک لە کۆنترین گەلە شاخنشینەکان دادەنرێن کە لە دەوری ساڵی 2200ی پێش زایینەوە دەسەڵاتیان بەسەر بەشێک لە میزۆپۆتامیادا گرتووە.
میدییەکان : بە گرنگترین قۆناغ لە مێژووی دێرینی کورد دادەنرێت. میدییەکان کە نەتەوەیەکی ئاری بوون، لە دەوروبەری سەدەی حەوتەمی پێش زاییندا دەوڵەتێکی گەورەیان دامەزراند کە پایەتەختەکەی شاری هەمەدان بوو. حکومڕانی میدییەکان بە سەرەتایەکی گرنگ بۆ یەکخستنی ناوچەکە و سەرهەڵدانی شوناسێکی هاوبەش دادەنرێت.
سەردەمی ئیسلام و میرنشینە کوردییەکان:
دوای هاتنی ئیسلام لە سەدەی حەوتەمی زایینی، کوردەکان بەشداری کارایان لە ژیانی سیاسی و سەربازیی ناوچەکەدا کرد. گرنگترین دەوڵەت و میرنشینە کوردییەکان لەم سەردەمەدا بریتی بوون لە:
دەوڵەتی ئەیووبی : لەلایەن سەڵاحەدینی ئەییووبی (1137-1193) دامەزرا. ئەم دەوڵەتە ڕۆڵێکی سەرەکی بینی لە بەرەنگاربوونەوەی خاچپەرستەکان و کۆنترۆڵکردنەوەی قودس، کە گەورەترین شانازیی مێژوویی کوردە لەو سەردەمەدا.
میرنشینە کوردییەکان: لە دوای ڕووخانی دەوڵەتی عەباسی و لاوازبوونی دەسەڵاتی ناوەندی، چەندین میرنشینی نیمچە سەربەخۆی کوردی سەریان هەڵدا، لەوانە:
بابان (لە سلێمانی و دەوروبەری).
سۆران (لە ڕواندز و هەولێر).
بۆتان (لە جزیر).
هەکاری.
لەنجان (لە موکریان).
هەزەبانی.
شەدادی.
ئەم میرنشینانە تا سەدەی نۆزدەهەم بەردەوامبوون و توانیان کولتوور و زمانی کوردی بپارێزن و بیبوژێننەوە، هەروەها کتێبی "شەرەفنامە"ی شەرەفخانی بەدلیسی (1597) بە یەکەم کتێبی مێژوویی دادەنرێت کە تایبەتە بە مێژووی کورد.
دابەشبوونی کوردستان و پەیماننامەی قەسری شیرین
لەگەڵ هەڵکشانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە ڕۆژئاوا و دەوڵەتی سەفەوی لە ڕۆژهەڵات، خاکی کوردستان بووە گۆڕەپانی ململانێی ئەم دوو زلهێزە.
شەڕی چاڵدێران (1514): زۆرێک لە میرە کوردەکان پشتیوانی سوڵتانی عوسمانی (سەلیمی یەکەم)یان کرد لە بەرامبەر شا ئیسماعیلی سەفەوی، بەو هیوایەی ئۆتۆنۆمی زیاتریان هەبێت.
پەیماننامەی قەسری شیرین (1639): ئەم پەیماننامەیە بە شێوەیەکی فەرمی سنووری نێوان هەردوو ئیمپراتۆریەتەکەی دیاری کرد و بووە هۆی دابەشبوونی یەکەمی کوردستان، بەجۆرێک کە بەشێکی کەوتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی (تورکیا و عێراقی ئێستا) و بەشەکەی تریش کەوتە ژێر دەسەڵاتی سەفەوی (ئێرانی ئێستا.
لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا، بیرۆکەی ناسیۆنالیزمی کوردی و هەستی نەتەوایەتی سەری هەڵدا، بەتایبەتی لە سایەی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری (1880) کە یەکەم بانگەواز بوو بۆ یەکگرتنی کوردان و دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی سەربەخۆ.
جەنگی جیهانی یەکەم (1914-1918): دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، هیوایەکی گەورە بۆ کوردان دروست بوو.
پەیماننامەی سیڤەر : ئەم پەیماننامەیە دانینا بە مافی کورد بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە بەشێک لە کوردستاندا، بەڵام هەرگیز جێبەجێ نەکرا.
پەیماننامەی لۆزان : لەم پەیماننامەیەدا، مافی کورد لە سیڤەر پشتگوێ خرا و خاکی کوردستان بەسەر چوار دەوڵەتی نوێدا (تورکیا، عێراق، ئێران، سوریا) دابەشکرا، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی دۆخی سیاسی ئاڵۆزی ئێستای کورد.
لە سەدەی بیستەمدا، کوردەکان لە هەر چوار پارچەی کوردستاندا چەندین شۆڕش و هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتیان داوە، لەوانە:
شانشینی کوردستان (1922-1924) لە سلێمانی، لەلایەن شێخ مەحموودی حەفید.
کۆماری ئارارات (1927-1930) لە باکووری کوردستان (تورکیا).
کۆماری مەهاباد (1946) لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان (ئێران)، لەلایەن قازی محەممەد.
شۆڕشی ئەیلوول و شۆڕشی گوڵان لە باشووری کوردستان (عێراق)، بە سەرکردایەتی مەلا مستەفا بارزانی.
دەستکەوتی ئێستا: هەرێمی کوردستان
گرنگترین دەستکەوتی سیاسیی کورد بریتییە لە دامەزراندنی هەرێمی کوردستان لە باشووری عێراق لە ساڵی 1991ەوە، کە لە ساڵی 2005دا لە دەستووری عێراقدا وەک قەوارەیەکی فیدراڵی ناسێنرا. ئەم هەرێمە ئێستا خاوەنی پەرلەمان، حکومەت و هێزی پێشمەرگەی خۆیەتی و بە زمانی کوردی وەک زمانی فەرمی کار دەکات.
مێژووی کورد پڕە لە خۆڕاگری، سەرهەڵدان، و تێکۆشان بۆ پاراستنی شوناسی نەتەوەیی و بەدەستهێنانی مافی چارەی خۆنووسین. کوردەکان وەک نەوەی شارستانیەتە دێرینەکانی زاگرۆس، بەردەوام هەوڵیانداوە لەژێر ئاڵۆزییە سیاسییەکانی ناوچەکەدا شوناسی خۆیان بپارێزن و خەونی دەوڵەتی سەربەخۆیان لە دڵدا بژێننەوە.
