بە ڕوونی
كاوە مەحموود
ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان وەك بەشێك لە ئەركی چەپی كوردستانی
بەشی دووەم
جۆرەكانی توندوتیژی
1ـ توندوتیژی خێزانی: واتە لێدان و سوكایەتیكردن بە ژن و منداڵ بە شێوازی جۆراجۆر و لاقەكردن بە ژنی مەحرەمی نێوخێزان و شێوازی دیكەی توندوتیژی و ئازاردان، كە لە كۆمەڵگای پیاوسالاریدا بەهۆی بوونی دەسەڵات و هەژموونی پیاو، مێرد، كوڕ، باوك یان برا ئەنجامدەدرێت.
لە كۆمەڵگای پیاوسالاریدا هەردەم نێرینە لە ژیانی ڕۆژانەیدا بیانووی ئامادەكراو بۆ لێدان و ئەنجامدانی توندوتیژی دژ بە ژن دەهێنێتەوە و، لە كۆتاییشدا هەردەم ژن بە تاوانبار دەزانێت و، پێیوایە ئەو ڕێگای "ڕاستكردنەوەی" ڕەفتاری ژنە و مەبەستی ڕاستەقینەشی كۆنتڕۆڵكردن ژن و خۆسەپاندنە. هەر لەم بوارەشدا پیاو چەندین بیانووی قانونی و شەرعی بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی بەكاردەهێنێت، جگە لە بیانووی كۆمەڵایەتی و كەلتووری، لەوانە:" ژنەكەی نەخۆێندەوار و نەزانە و لە قسە و ئامۆژگارییەكانی دەردەچێت و ماڵداری نازانێت و دایكێكی باش نییە"، كە تێكڕای ئەم بابەتانە بیانووی پێشوەخت و ئامادەكراوە .هاوكات لەگەڵ ئەم ئاراستەیەدا لێدانی ژن و منداڵ بەمەبەستی تەمێكردنی لە یاسای سزادانی بەشێكی زۆری وڵاتە ئیسلامییەكاندا ڕەوایە و لە قانونی سزادانی عێراقی پیاو بەرپرسیاری یاسایی ناكەوێتە ئەستۆی ئەگەر لێدان بۆ ژن و منداڵی خۆی بەمەبەستی تەمێكردنی بەكاربهێنێت.
بەشێوەیكی مێژوویی بەكارهێنانی توندوتیژی دژ بە ژنان دیاردەیەكە پاشخانی میژوویی هەیە و، لە بواری توێژینەوە ئەنسرۆپۆلۆجیدا پەیوەندی بە دابەشكردنی كار بەشێوەیەكی مێژوویی و گواستنەوە لە كۆمەڵگای ژنسالارییەوە بۆ پیاوسالاری و پەرەسەندنی چەمكی موڵكدارییەوە هەیە و، لە ئاكامیدا پیاو ئاغا و سەروەر بووە و ژنی بە بەشێك لە سامانی خۆی داناوە و، خۆی بە خاوەنی ژن داناوە، كە مافی هەیە بەهەر شێوەیەك بیەوێ مامەڵەی لەگەڵدا بكات.
لە ئاكامی پەرەسەندنی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی و پەرەسەندنی سەرمایەداری، گۆڕانكاری لە بابەتی دابەشكردنی كار نێوان هەردوو ڕەگەز لە كۆمەڵگادا بەتایبەتی لە كۆمەڵگە ڕاگوزارەكاندا گۆڕانكاری بەسەرداهات و، لە ئاكامی گۆڕانكارییەكاندا ژنان توانییان پلە و پایەی باڵا و پیشەی گرنگ لە كۆمەڵگادا بەدەستبهێنن و، ئەمەش جێگای قایلنەبوونی پیاو بوو، چونكە پێیوابوو هەڕەشە لە دەسەڵات و هەژموون و تەنانەت كاریگەریبوونی لە كۆمەڵگادا دەكات.
لە عێڕاقدا هۆكاری بەكارهێنانی توندوتیژی دژ بە ژنان زۆرن. بەشێك لەو هۆكارانە بۆ سیاسەتەكانی سەردەمی دیكتاتۆری دەگەڕێتەوە، جگە لە نەبوونی سەقامگیربوون بۆ نەریت و بەهای دیموكراسی و مەدەنی لە كۆمەڵگا و بنیاتنانی پەیوەندییەكان نێوان هێز و لایەنە سیاسییەكاندا لەسەر بنەمای هێز و ڕەتكردنەوەی یەكتر ، بەم جۆرە زیادبوونی دیاردەی توندوتیژی بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە بابەتی قەیرانی ئازادییەكانی نێو كۆمەڵگادا هەیە.
هۆكاری ئابووری ڕۆڵی بەرچاو بۆ فراوانبوونی دیاردەی توندوتیژی لە چوارچێوەی خێزاندا دەبینێت، خراپبوونی ئاستی بژێوی و تێرنەكردنی پێداویستییە سەرەكییەكان و تەسكبوونەوەی بواری كاركردن بۆ پیاوان هۆكاری سەرهەڵدانی كێشە و گرفتی نێو خێزانە، كە زۆر جار بە توندوتیژی و لێدانی ژن كۆتاییدێت.
شێوازەكانی توندوتیژی خێزانی دژ بە ژن زۆرن، لەوانە: جنێودان و سووكایەتیكردن و لێدان و لە ماڵدەركردن و كوشتن. بەشێك لە هۆكارەكانی دیكەی لێدانی ژن بۆ هەندێ هۆكاری دیكە دەگەڕێتەوە لەوانە: دەستبەسەرگرتنی سامان و داهاتو‌و، ناچاركردنی بۆ وازهێنان لە مافە ئابوورییەكان، لەو ڕوانگەیەوە، كە پیاو خاوەنی سامانی خێزانە.
بەشێك لە هۆكارە كەلتوورییەكانی فراوانبوونی توندوتیژی دژ بە ژنان بۆ بڵاوبوونەوەی نەخوێندەواری و لاوازی ئاستی زانستی میتۆد و وانەكانی خوێندن دەگەڕێتەوە. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا لە بازاڕ و كتێبخانەكاندا سەدان كتێب بەنرخێكی هەرزان بەهۆی كۆمەكی لایەنی ئیسلامی سیاسییەوە لە چاپكردنیدا دەفرۆشرێت، كە بانگەشە دەكات: بۆ كەمی و نزمبوونی ئاستی ژن و بیرۆكەی درووستبوونی ژن لە پەراسووییەكی گێڕی پیاو و، عەقڵ و ئایینی ژن كەمە و، هەر ژن و پیاوێك بەتەنها بن شەیتان سێیەمیانە و دەبێ ژن لە ماڵەوە بێت و بێ ڕەزامەندی پیاوەكەی لە ماڵ دەرنەچێت و ناكرێ بەتەنها سەفەر بكات.
ئەم هۆكارانە بوو بەهۆی بەرهەمهێنانەوەی كەلتوورێكی پۆپۆلیستی كە ژن بەردەوام ملكەچی پیاو و پرۆژەیەك بۆ ئەنجامدانی گوناهكاری بێت.
هەندێ جار دەزگاكانی میدیا و ڕاگەیاندن بەمەبەست و هەندێ جاریش بێ مەبەست بەشداری لە سەقامگیركردنی كەلتووری بەكەمتەماشاكردنی ژنان دەكەن. لە بەشێكی زۆری زنجیرە تەلەفزیونییەكاندا ڕەچاوی ئەوە دەكرێت كەسایەتی ژن لاوازە و پیاو لە خشتەدەبات و، ئەگەر باس لە ژنێكی سەركەوتوو لە ژیانی گشتی كۆمەڵدا بكرێت، ئەوا وا دەخرێتەڕوو، كە لە ژیانی خێزانیدا سەركەوتوو نەبووە، جگە لەو كەلتوور و داب و نەریتەی پەیوەندی بە پەروەردەكردنی نێو خێزان و جیاكاری نێوان منداڵی كوڕ و كچەوە هەیە.
سەرجەم ئەم هۆكارانەی ئاماژەی پێكراوە بەئاراستەی گومانخستنە سەر كەسایەتی و توانا و وزەی ژنە و لە بواری بەشداریكردنی لە ژیانی گشتی كۆمەڵگادا بەكاردەهێنرێت.
سەرەڕای ئەم هۆكارانەی ئاماژەمان پێكردن، ئاراستەی كۆمەڵگایەك بەرەو مەدەنیبوون و خوازیاری پێشكەوتن بێت، پێویستی بە توێژینەوەی مەیدانی و ئامار هەیە، تیایدا پرسیارە ئاڵۆز و گرنگەكان، كە پەیوەندییان بە ڕەوشی گشتی و ژیانی تایبەتی ژنانەوە هەیە بخرێتەڕوو، وەك: پەیوەندی نێوان فرەژنی و دیاردەی لێدانی ژنان و هاوسەرگیری زۆرەملێ و ڕۆڵی داب و نەریتی كۆمەڵایەتی و ئایینی، كە ڕەوابوون بە لێدانی ژنان یان ئەنجامدانی توندوتیژی دژیان دەبەخشێت لە كۆمەڵگایەكدا پیاو هەردەم خاوەن ڕاستی ڕەها بووە و دوا وشەی یەكلاكەرەوە لە بڕیاری نێو خێزان و دەستنیشانكردنی چارەنووسی ژن بەدەست ئەوەوە بووە، تا ئەو ڕادەیەش، كە هەست و عەقڵی ژن لەم كۆمەڵگایانەدا وا داڕێژراوە، كە تێكڕای دەسەڵاتی پیاو وەك مێرد و باوك و برا مافی سروشتی خۆیەتی و بەرپرسیاری "ڕاستكردنەوەی" ڕەوشتی مێینەی نێو خێزان لە ئەستۆی ئەودایە.
ئەوەی، كە زیاتر ئەم تابلۆیەی هێشتۆتەوە ناچاربوونی ئەو ژنانەیە، كە لە بواری داراییدا پشت بە پیاو دەبەستن و بەم هۆكارەشەوە بەمەبەستی مانەوەی خێزان بەهەر شێوەیك بێت و منداڵەكانیان سەرگەردان نەبن، داكۆكی لە خۆیان ناكەن و چاوپۆشی لە توندوتیژی دەكەن و بە چەوساندنەوە قایلدەبن. بەم جۆرە شێوازەكانی توندوتیژی لە نێوخێزاندا بوارەكانی ئابووری و دەروونی و سۆزداری و سێكسی دەگرێتەوە.
بە پێی ئامارەكانی سەنتەری ستراتیجی مافەكانی مرۆڤ لە عێڕاقدا ئەو سكاڵایانەی لە ماوەی سی ساڵدا لە عێڕاقدا سەبارەت بە توندوتیژی تۆماركراوە 53,889 سكاڵایە. بەپێی ئامارەكانی ئەنجوومەنی دادوەریی عێڕاق لە ساڵی 2022، (21,595) سكاڵا‌و، لە 2023، (18,436) سكاڵا‌و، لە شەش مانگی یەكەمی 2024، (13,857) سكاڵا تۆماركراوە و، ڕێژەی توندوتیژی لە بەغدا 31% بووە.
هەڵبەتەش ڕێژەی توندوتیژی لەو ژمارانە زیاترە بەهۆی مانەوەی حاڵەتەكانی توندوتیژی بە نهێنی و ئامادەنەبوونی ژنان بۆ تۆماركردنی سكاڵا بە هۆكاری جیاوازەوە.
