و. دارا ئەنوەر زۆراب/ کۆمەڵناسی پەروەردەیی
مانیفێستی کۆمۆنیستیەکێکە لە کاریگەرترین بەڵگەنامە کۆمەڵناسی و سیاسییەکانی مێژوو. لە نووسینی کارل مارکس و فریدریش ئەنگڵس لە ساڵی ١٨٤٨، شیکارییەکیڕەخنەگرانە لە کۆمەڵگە و پێکهاتەی چینایەتی و سەرمایەداری دەخاتەڕوو. مانیفێست تەنیا نامیلکەیەکی سیاسی نییە بەڵکو دەقێکی کۆمەڵناسیشە کە باس لەوە دەکات کە چۆن سیستمە ئابوورییەکان پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و دامەزراوەکان و گەشەسەندنی مێژوویی لە قاڵب دەدەن.
باکگراوند
لە ماوەی سەدەی نۆزدەهەمدا ئەوروپا لە قۆناغی پیشەسازیی خێرادا بوو. ئەم قۆناغە شایەتی سەرهەڵدانی بۆرژوازی (چینی سەرمایەداری) و ئیستغلالکردنی پرۆلیتاریا (چینی کرێکار) بوو. مارکس و ئەنگڵس مانیفێستی کۆمۆنیستیان بۆیەکخستنی کرێکاران لە سەرانسەری جیهان و داوای شۆڕش لە دژی ستەمکاری سەرمایەدارییان نووسی.
بابەت و بیرۆکەی سەرەکی:-
- ململانێی چینایەتی
لە دڵی مانیفێستەکەدا چەمکی ململانێی چینایەتییە. مارکس و ئەنگڵس دەیانگوت مێژوو تۆمارێکە لە ململانێی نێوان ستەمکاران و ستەملێکراوان.
لە کۆمەڵگەی فیۆداڵیدا ململانێی ئاغاکان بەرامبەر بە کۆیلەکان بوو.
لە کۆمەڵگای سەرمایەداریدا بۆرژوازی بەرامبەر پرۆلیتاریایە.
ئەم ململانێیە، ئەوان دەیانگوت، دواجار دەبێتە هۆیڕووخاندنی سەرمایەداری و دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی بێ چینایەتی.
- بۆرژوازی و پرۆلیتاریا
بۆرژوازی: خاوەن ئامرازەکانی بەرهەمهێنان (کارگە، زەوی، سەرچاوە). ئەوان زاڵن بەسەر دەسەڵاتی ئابووری و سیاسیدا.
پرۆلیتاریا: چینی کرێکار، کە کارەکانیان بە کرێ دەفرۆشن بەڵام خاوەنی ئەو شتانە نین کە بەرهەمی دەهێنن.
مارکس و ئەنگڵس دەیانگوت سەرمایەداری پرۆلیتاریا دەقۆزێتەوە بە پێدانی پارەی کەمتر لە بەهای ئەو شتەی کە بەرهەمی دەهێنن چەمکێک کە دواتر بە بەهای زیادە ناسرا.
- ماتریالیزمی مێژوویی
مانیفێستڕەنگدانەوەی تیۆری کۆمەڵناسی مارکسە بۆ ماتریالیزمی مێژوویی، کە گریمانە دەکات کە بارودۆخی ماددی (ئابووری) کۆمەڵگا و کولتوور و سیاسەت لە قاڵب دەدات.
کەواتە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی لە ئەنجامی گۆڕانکاری لە شێوازی بەرهەمهێنان (چۆنیەتی بەرهەمهێنانی کاڵاکان) دێتە ئاراوە.
هەر سیستەمێکی ئابووری (فیۆدالیزم، سەرمایەداری، سۆسیالیزم) چین و توێژی کۆمەڵایەتی تایبەت و پەیوەندی بەرهەمهێنان دروست دەکات.
- ڕەخنە لە سەرمایەداری
مارکس و ئەنگڵس تیشکیان خستە سەر هەردوو دەستکەوت و دژایەتییەکانی سەرمایەداری
بازاڕی جیهانی و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و پیشەسازی مۆدێرن دروستکرد.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بووە هۆی ئیستغلالکردن و نامۆبوون و نایەکسانی.
ئەوان دەیانگوت سەرمایەداری تۆوی لەناوچوونی خۆی لەخۆدەگرێت، چونکە پشت بە ئیستغلالکردنی زۆرینە دەبەستێت.
- بانگەوازی شۆڕش
مانیفێستەکە بە بانگەوازێک بۆیەکگرتن و ڕووخاندنی سیستەمی سەرمایەداریی کرێکارانی جیهان کۆتایی دێت. مارکس و ئەنگڵس پێیان وابوو کە مرۆڤایەتی تەنیا لەڕێگەی گۆڕانکاری شۆڕشگێڕانە دەتوانێت کۆمەڵگایەک بەدەست بهێنێت کە لەسەر بنەماییەکسانی و هاوکاری و خاوەندارێتی هاوبەش لە ئامرازەکانی بەرهەمهێناندا دامەزراوە.
پەیوەندی کۆمەڵناسی
مانیفێستی کۆمۆنیستەکان لە کۆمەڵناسیدا بە چەند هۆکارێک بنەڕەتییە:-
- شیکاری چینایەتی لێکۆڵینەوەی سیستماتیکی چینایەتی و نایەکسانی وەک تەوەری ناوەندی لە کۆمەڵناسیدا ناساند.
2.تیۆری ململانێ دەقەکە زەمینەی بۆ تیۆری ململانێ دانا، کە نەزمی کۆمەڵایەتی وەک ئەوەی لەڕێگەی باڵادەستی و دەسەڵاتەوە دەپارێزرێت نەک کۆدەنگی سەیر دەکات
- گۆڕانی کۆمەڵایەتی چوارچێوەیەک پێشکەش دەکات بۆ تێگەیشتن لەوەی کە چۆن پێکهاتە ئابوورییەکان گۆڕانکاری مێژوویی دەهێننە ئاراوە.
- ئایدۆلۆژیا و دەسەڵات مانیفێستەکە ئاشکرای دەکات کە چۆن بیرۆکەکانی حوکمڕان بەرجەستەی بەرژەوەندی چینی باڵادەستن، کاریگەرییان لەسەریاسا و کولتوور و دامەزراوەکان هەیە.
ڕەخنەکان
ڕەخنەگران دەڵێن مارکس و ئەنگڵس توانای گونجاندنی سەرمایەدارییان بە کەم سەیر کردووە.
هەندێکی تر دەڵێن بانگەوازی مانیفێست بۆ شۆڕش بووەتە هۆی دروستبوونیڕژێمی تاکڕەو لە هەندێک وڵاتدا.
بەڵام بەهای شیکارییەکەی بەهێز دەمێنێتەوە، بەتایبەتی لەڕوونکردنەوەی نایەکسانی و ئیستغلالکردنی کار و جیهانگیریدا.
ئەنجام
مانیفێستی کۆمۆنیست وەک بەردی بناغەی بیری کۆمەڵناسی دەمێنێتەوە. چاویلکەیەک دەڕەخسێنێت بۆ ئەوەی تێبگەین کە سیستەمی ئابووری چۆن کۆمەڵگە لە قاڵب دەدات، چۆن نایەکسانی بەردەوام دەبێت و گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی لەڕێگەی خەباتی چینایەتییەوە چۆنڕوودەدات. سەرەڕای ئەوەی لە سەدەی نۆزدەهەمدا نووسراوە، بەڵام تێڕوانینەکانی بەردەوامن لە کاریگەری لەسەر کۆمەڵناسی و ئابووری و زانستی سیاسی مۆدێرن.
وتەی بەناوبانگ:
"مێژووی هەموو کۆمەڵگایەکی تا ئێستا هەبوو، مێژووی خەباتی چینایەتییە." کارل مارکس و فریدریش ئەنگڵس، مانیفێستی کۆمۆنیست (١٨٤٨)
