هۆشیاری عەبدولعەزیز
بەشی یەكەم
لەبنەڕەتدا داهۆڵ لە كایەی كۆمەڵایەتی و ژینگەی جووتیاریدا ڕۆڵی یاساوڵی ترس و دڵەڕاوكێ دەگێڕێ بۆ پاراستنی بەروبوومە كشتوكاڵییەكان لە چۆلەكە و ئەو باڵندانەی كە بەدوای خۆراكی ڕۆژانەیاندا وێڵن. ڕۆڵی داهۆڵ لەم تێگەیشتنەدا دابینكردنی جۆرێك لە پاوانخوازی و داماڵینی ناوچەیەكەیە و ترسێكی دەستكردە بۆ بەرژەوەندی تایبەتیی قەڵەمڕەوێك، واتا داهۆڵ ڕۆڵی پەیكەرێكی ڕووتەڵ دەبینێ لە ترساندنی گەلە چۆلەكەكان و جگە لەوە هیچ بەهایەكی تری نییە و تەنها بووكەڵەیەكە و لە ڕێگەی بڵاوكردنەوەی ترسەوە كۆسیستەمی پاراستنی ناوچەیەك كۆنترۆڵدەكات و دەبێتە زادەی بڵاوكردنەوەی جۆرێك لە ناسەقامگیری گشتیدا .
لە فەلسەفەی سیاسی و پرۆسەی دەوڵەتداریشدا، كارەكتەرە داهۆڵییەكان شوێن و پایەی تایبەت و هەستیاریان هەیە و بە ڕووكەش پارێزەری یاسا و ڕێسای حوكمڕانین، بەڵام لەناواخندا ئەمە تەواو پێچەوانەیە و لە هەر بارودۆخێكی جیاوازدا ئەم كارەكتەرە ڕووتەڵانە، نوێنەرایەتی گرووپێكی مشەخۆری ڕووتەڵی بێ ئەرزش دەكەن، كە سەرتاپا داماڵراون لە ئەخلاقی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و گاڵتەش بە ئیرادە و كەرامەتی هاووڵاتی دەكەن و باكیان بەهیچ ڕەهەندێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی نییە لە كایەی گشتیدا و دەبنە جۆرە مێروویەكی كوشندە بەسەر كۆی ئەو ژینگە گشتییەوە، كە پێی ئەوترێ كۆمەڵگە .
ئەم كارەكتەرە داهۆڵانەی ناو پرۆسەی حوكمڕانی جگە لەوەی وێنای ترسی دەسەڵاتمان بۆ پێچەوانە دەكەنەوە، هەوڵدەدەن لەو ڕێگایەوە وەك پەرژینێكی قایم و متمانەپێكراوی دەسەڵات، كاریگەری وەهم و سێبەرەكانی خویان داسەپێننە سەر كۆمەڵگە و تەواوی كون و كەلەبەرە داڕوخاوەكانی دەسەڵات بگرن و بیسەلمێنن كە ئەوان هەن و دەسەڵاتیش لەلایەن ئەوانەوە بە باشترین و بابەتیانەترین میكانیزم بەڕێوەدەچێ. ئەم داهۆڵە ڕووتەڵانە كە پێكدێن لە بوودەڵەی ماستاوچی بەكرێگیراو و سیخور و خۆپەرست و مشەخۆری گەنیوی بەڵتەچی، لەناو بازاڕی سیاسەت و لە ژێر هەژموون و ئاڕاستەكردنی زلهێزێكی دەسەڵاتداردا دەخزێنرێنە ناو دام و دەزگا هەستیارەكانی دەسەڵاتەوە و لەپێناو بەرژەوەندییە كەسییەكانی خۆیاندا ترس و نائارامی دەچێنن و بێ ئاوڕدانەوە لە ڕووداو و پێشهاتەكان و وەك پەرژینێكی دڕكاوی پایەكانی عەرشی دەسەڵات و ئامرازەكانی بانگەشەیان دەپارێزن و لە كایەی سیاسی و حوكمڕانیشدا دەبنە مەترسیدارترین كارەكتەری بكەر و جگەلە پاراستنی بەرژەوەندییەكانی كەسانی دەسەڵاتدار، بەرگری لە خۆیان و بەرژەوەندییە تایبەتەكانیان دەكەن و دابەش دەبنە سەر هەندێ هێزی میلیشیای تایبەت و گرووپی سەیر سەیری مەترسیدار.
ئەم جۆرە كارەكتەرە داهۆڵانە لە هەرێمی كوردستان و لە ناو پانتایی پرۆسەی حوكمڕانیدا كە كۆمپانیای حزب و سەركردەی بازرگان بەڕێوەیدەبەن، لە شێوەی میدیاكاری ساختەی پەیج و ئەكاوەنتە سێبەرەكان و لەناو ناوەندی ئایینی و دیوخانی خێڵگەری و دەستە و تاقمی جەماوەری ناڕوودا خۆیان مەڵاسداوە، دروستكراوی ئارەزوومەندانەی دەستی خودی دەسەڵاتن، چونكە دەسەڵات تەنها بەمانای میكانیزمەكانی ترساندن و سەركوتكردنی ڕاستەوخۆ بەڕێوەناچێ، بەڵكو دەكرێ لە ڕێگای دروستكردنی جۆری تایبەتی كەسانی بوودەڵە و ماستاوچی، كە خۆیان هەڵگری جۆرێك لە توخمی ملكەچین بەڕێوەبچێ. ئەمانە كەسانێكن ئارەزوومەندانە ماكی گوێڕایەڵی و ملكەچییان تێدایە و دەسەڵاتیش لەو ڕوانگەیەوە هەوڵی دروستكردنی ملكەچبووی ئارەزوومەندانە دەدات و ئەمەش لەخۆیدا بەشێكە لە میكانیزمەكانی كۆنترۆڵكردن و دیسپلینكردنی ئەو جۆرە كارەكتەرانە و لەو ڕێگایەوە فڕێیاندەداتە ناو پشتێری پاسەوانی و وەك داهۆڵێكی بێبەها دەیانجووڵێنێ، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێك لەمانە بەناوی كۆمپانیا و وەبەرهێنان و بازاڕی ئازادەوە خەریكی چەواشەكارین و بەمیكانیزم و ڕێگای جیاجیا كۆمەڵگە لە ئیرادە دەخەن و ڕێگری دەكەن لە هەر بزاوتێكی جەماوەری، كە هەوڵی گۆڕانكاری ڕیشەیی دەدات لە بازنە و چوارچێوەی كایەی گشتیدا.
لە حاڵەتی سەقامگیری ئەم دیاردەیەشدا حكومەت و یەكە ئیدارییەكان هیچ ڕۆڵ و بەهایەكیان نامێنێت و حزب و كارەكتەرە دەسەڵاتدارەكان دەكەونە سەودا و مامەڵەی بازرگانی و تەنها ئامانجیان پاراستنی قازانجی تایبەتی و بەمیراتیكردنی دەسەڵات و هێزە لە باوكەوە بۆ نەوەكان و دەیانەوێ بەو ئاكارە و بەشێوەیەكی سیستماتیك دزی و تاڵانی بكەنە بنەمایەكی ڕیشەیی لە پرۆسەی حوكمڕانیدا ، لەم ڕێگایەشەوە تەواوی سێكتەرە گرنگ و كاریگەرەكانیان لە بازنەی حزب و بنەماڵەدا ئیفلیجكردووە و سپێردراوەتە داهۆڵە ڕووتەڵەكانی بندەستی بنەماڵە و زۆر لە شوێن و پێگە هەستیارەكانی حكومەتی دیكۆر بەو شێوەیە كۆنترۆڵكراوە. ئەم میراتە بۆ ماوەییە، كە تەواوی سێكتەرە گرنگەكانی قۆرغكردووە و هەنگاوەكانی توندكردۆتەوە بەئاراستەی پێشاندانی مۆدێلێكی تازە لە ستەمكاریدا، كار لەسەر بەرهەمهێنانەوەی ستەمكارییەكی مەترسیدار دەكات و دەیهەوێ بە فۆرمێكی جیاوازتر و بەمانا و مەدلولێكی ئاڵۆز و لێكگرێدراوی نەخوازراو بە سیستەمی ئیدارەدانی كۆمەڵگە بێتە پێشەوە، كە فۆرمی دروستكردنی داهۆڵەكانی ترساندن و زەبر و زەنگە.
بەپێی دید و تێڕوانینی زۆر لە سۆسیۆلۆژیستەكانیش، باشترین و گونجاوترین ژینگەی گەشەكردن و نەشونماكردنی ئەم جۆرە داهۆڵانە، كۆمەڵگە دواكەوتوو، و پاسیڤەكانە، كە وەك ڕێڕەوێك تەغزیەی هەڵتۆقینیان دەكات و دەبێتە ئەو مناڵدانە سیاسییەی كە ستەمكاری بەرهەمدێنێ، بۆیە لەم ژینگەیەدا سەرهەڵدانی ستەمكاری و زەبروزەنگ لە پرۆسەیەكی شاراوەی بڤەوە دەچێتە قۆناغێكی ترەوە و تەقینەوە و بڵاوكردنەوەوە و خۆنمایشكردن سەرهەڵدەدەن و ئەمانە دەكاتە ئامرازی مانەوەی دەسەڵات و خوڵقاندنی جۆرێك لە مەترسی، بەڵام پێچەوانە بەم تێرمەش، لە كۆمەڵگە پێشكەوتوو، و مۆدێرنەكاندا ئەم جۆرە داهۆڵانە هیچ ئامادەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتییان نییە و ناتوانن كاریگەرییان هەبێ لە سەر كۆی كایە گشتییەكە تا لەو ڕێگایەوە ستراتیژی دەسەڵات لە گەشەكردنی توخمەكانی كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگە بپارێزن .
لەم جۆرە كۆمەڵگەیەدا بانگەشەی ئیمانی و قسەی پووچی خێڵگەری و پاراستنی كەڵچەری بنەماڵەیی هیچ بەهایەكی نییە و دەسەڵات پاوان ناكرێت و داهاتەكان و بازاڕ و ئابووری، پەیوەندییەكان، دەزگا ئەمنییەكان لە لایەن حزب و بنەماڵە و سەركردەیەكەوە بەڕێوەنابرێ، وەك ئەوەی لە كۆمەڵگەیەكی دواكەوتووی وەك كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكاندا بە كوردستانیشەوە كاری پێدەكرێ.
