شێخ سديق
لە توێژینەوەکانی میدیادا، پەیوەندییە جەماوەرییەکان، دەروونناسی میدیا، تیۆری پەیوەندی و کۆمەڵناسی، کاریگەریی میدیا و کاریگەری میدیا بابەتگەلێکن کە پەیوەندییان بە کاریگەرییەکانی میدیای گشتی و کولتووری میدیایی لەسەر بیرکردنەوە و هەڵوێست و ڕەفتاری تاکەکان یان بینەرەکان هەیە. لە ڕێگەی کەناڵە نووسراوەکان، تەلەفزیۆنییەکان، یان قسەکراوەکانەوە، میدیای گشتی دەگاتە ئامادەبووانی زۆر. ڕۆڵی میدیای گشتی لە داڕشتنی کولتوری مۆدێرن پرسێکی سەرەکییە بۆ لێکۆڵینەوە لە کولتوور
کاریگەری میدیا بریتییە : لەو هێزە ڕاستەقینەیەی کە پەیامێکی میدیایی دەیخاتە ڕوو، کە لە ئەنجامدا یان گۆڕانکاری یان بەهێزبوونی بینەر یان بیروباوەڕی تاکەکەسی لێدەکەوێتەوە. ئایا پەیامێکی میدیایی کاریگەری لەسەر هەر یەکێک لە بینەرانی هەبێت یان نا، ئەوە بەندە بە چەندین هۆکارەوە، لەوانە دیمۆگرافیای بینەر و تایبەتمەندییە دەروونییەکان. ئەم کاریگەریانە دەتوانن ئەرێنی یان نەرێنی، کتوپڕ یان وردە وردە، کورتخایەن یان درێژخایەن بن. هەموو کاریگەرییەکان گۆڕانکاری بەدوای خۆیاندا ناهێنن؛ هەندێک پەیامی میدیایی باوەڕێکی هەبوو بەهێز دەکەن. توێژەران دوای بەرکەوتنی میدیاکان لە ئامادەبووانێک دەکۆڵنەوە بۆ گۆڕانکاری لە زانین و سیستەمی بیروباوەڕ و هەڵوێستەکان و هەروەها کاریگەرییە سۆزداری و فیزیۆلۆژی و ڕەفتارییەکان.
کاریگەرییەکانی میدیای گشتی (یان 'کاریگەرییەکانی میدیا') لە لایەنە جیاوازەکانی ژیانی مرۆڤدا بەدی دەکرێن،
1- لە ڕەفتاری دەنگدانەوە
2- تێڕوانینەکانی توندوتیژی،
3- لە هەڵسەنگاندنی زانایانەوە
4-تا تێگەیشتنمان لە بۆچوونەکانی ئەوانی دیکە.
5- کاریگەری گشتی میدیای گشتی بەدرێژایی ساڵان گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا هاتووە، و لەگەڵ پەرەسەندنی خودی میدیاکاندا بەردەوام دەبێت.
6- لە ژینگەی نوێی میدیادا، ئێمە دوو ناسنامەمان هەیە - بەکاربەر و دروستکەر. ئێمە تەنها لە ڕێگەی میدیای نوێوە زانیاری بەدەست ناهێنین، بەڵکو زانیاریش بۆ ئامادەبووانی بەرفراوان بڵاودەکەینەوە
جگە لەوەش کاریگەری میدیا لەسەر گەشەی دەروونی کۆمەڵایەتی منداڵان قووڵە. بەم پێیە، گرنگە پزیشکان لەگەڵ دایک و باوکدا باس لە بەرکەوتنی منداڵەکەیان بکەن بە میدیا و ڕێنمایی بدەن سەبارەت بە بەکارهێنانی هەر میدیایەک بە پێی تەمەنی گونجاو، لەوانەش تەلەفزیۆن، ڕادیۆ، مۆسیقا، یارییە ڤیدیۆییەکان و ئینتەرنێت.
چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی هەیە کە باس لە میدیا و کاریگەرییەکانی دەکەن.
(براینت و زیلمان )کاریگەرییەکانی میدیایان بەم شێوەیە پێناسە کردووە "کاریگەری کۆمەڵایەتی، کولتووری و دەروونی پەیوەندیکردن لە ڕێگەی میدیای گشتییەوە". پرسە ڕایگەیاندراوةكان کە توێژەران لة کاریگەرییەکانی میدیا لێکۆڵینەوە لە :
چۆن کۆنترۆڵکردن و بەرزکردنەوە، یان کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی میدیای گشتی لەسەر تاک و کۆمەڵگا" دەکەن.
توێژەرانی کاریگەرییەکانی میدیا لێکۆڵینەوە لە "چ جۆرە ناوەڕۆکێک، لە چ جۆرە میدیایەکدا، کاریگەرییان لەسەر کام کەس هەیە، لە چ بارودۆخێکدا هەیە(مەکلۆهان) لە تیۆری ئیکۆلۆژیای میدیادا ئاماژە بەوە دەکات کە "میدیا پەیامەکەیە.
مێژوو
توێژینەوەکانی کاریگەرییەکانی میدیا چەندین قۆناغیان بەسەر بردووە، کە پێیان دەوترێت پارادایمی کاریگەرییەکانی میدیا،زۆرجار هاوتایە لەگەڵ پەرەسەندنی تەکنەلۆژیاکانی میدیای گشتی.
قۆناغی کاریگەرییەکانی هێزی میدیا
لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، پەرەسەندنی تەکنەلۆژیاکانی میدیای گشتی، وەک ڕادیۆ و فیلم، بە هێزێکی نزیکەی بەرگە نەگیراو دەناسران بۆ داڕشتنی بیروباوەڕ و زانین و ڕەفتارەکانی بینەر بەپێی ویستی پەیوەندیکەران. گریمانەی بنەڕەتی تیۆری کاریگەرییە میدیاییە بەهێزەکان ئەوە بوو کە بینەران پاسیڤ و یەکسان بوون. ئەم گریمانەیە لەسەر بنەمای بەڵگەی ئەزموونی نەبووە بەڵکو لەبری ئەوە لەسەر بنەمای گریمانەکانی سروشتی مرۆڤ بوو. دوو ڕوونکردنەوەی سەرەکی بۆ ئەم تێڕوانینە بۆ کاریگەرییەکانی میدیای گشتی هەبوو.
یەکەم، تەکنەلۆژیاکانی پەخشی بەکۆمەڵ خەریکی بەدەستهێنانی بینەرێکی بەرفراوان بوون، تەنانەت لە نێو ماڵە ئاساییەکاندا. خەڵک سەریان سوڕما لە خێرایی بڵاوبوونەوەی زانیاری، کە ڕەنگە تێڕوانینی بینەرانی بۆ هەر کاریگەرییەکی میدیایی هةبيت
دووەم: تەکنیکەکانی پڕوپاگەندە لە سەردەمی جەنگدا لەلایەن چەند حکومەتێکەوە وەک ئامرازێکی بەهێز بۆ یەکخستنی گەلەکەیان جێبەجێ کرا. ئەم پڕوپاگەندەیە نموونەی پەیوەندی کاریگەری بەهێز بوو. توێژینەوە سەرەتاییەکانی کاریگەرییەکانی میدیا زۆرجار لەسەر هێزی ئەم پڕوپاگەندەیە بوو .
تیۆرییەکانی نوێنەرایەتی:
مۆدێلی دەرزی ژێر پێست، یان تیۆری فیشەکی سیحراوی: بینەر بە ئامانجی دەرزییەک یان فیشەکێکی زانیاری دەزانێت کە لە دەمانچەی میدیای گشتیەوە تەقێنراوە. بینەر ناتوانێت خۆی لە دەرزی یان فیشەکەکان بەدوور بگرێت یان بەرەنگاری ببێتەوە. "کاریگەرییەکانی فیشەکی سیحراوی ڕاستەوخۆ و یەکسان و بەهێز بوون.
قۆناغی کاریگەرییە میدیاییە سنووردارەکان
لە ساڵانی ١٩٣٠ەوە، قۆناغی دووەمی توێژینەوەکانی کاریگەرییەکانی میدیا گرنگی توێژینەوەی ئەزموونی دامەزراند لە هەمان کاتدا سروشتی ئاڵۆزی کاریگەرییەکانی میدیای ناساند بەهۆی سروشتی تایبەتی تاکەکان لە بینەرێکدا. توێژینەوەکانی سندوقی پاین کە لەم ماوەیەدا لە ئەمریکا ئەنجامدراون، تیشکیان خستۆتە سەر کاریگەری میدیا لەسەر گەنجان. زۆرێک لە توێژینەوە جیاوازەکانی تر لەسەر توێژینەوەکانی کاریگەرییەکانی ڕازیکردن، یان ئەگەرەکان و بەکارهێنانی قایلکردنی پلان بۆ داڕێژراو لە فیلم و میدیاکانی تردا بوو. هۆڤلاند و هاوکارانی. زنجیرەیەک لێکۆڵینەوەی ئەزموونییان ئەنجامدا بۆ هەڵسەنگاندنی کاریگەرییەکانی بەکارهێنانی.
هەر لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، لێکۆڵینەوەکان لەسەر کاریگەرییەکانی ڕەفتاری تاکەکەسی یان گروپی لە ژینگەکانی نێوەندگیری کۆمپیوتەردا سەریان هەڵدا. گرنگیدان بە کاریگەری پەیوەندی بە نێوەندگیری کۆمپیوتەر (CMC) لە کارلێکی نێوان کەسی و گروپیدا بوو. لێکۆڵینەوە سەرەتاییەکان ئەو کارلێکە کۆمەڵایەتی و کاریگەرییانەیان تاقیکردەوە کە هاوبەشەکانی CMC لە یەکتر دروستیان کردووە، بە لەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندییە سنووردارەکانی CMC وەکوو نادیاربوون و نەبوونی ئاماژەی نازارەکی (بیستراو یان بینراو) نەوەی یەکەمی لێکۆڵینەوەکانی CMC بە سادەیی ناوەڕۆکی ئینتەرنێتی "تەنها دەق"ی هەبوو (بۆ نموونە ئیمەیڵ)یان بەراورد کرد بە پەیوەندی ڕووبەڕوو . بۆ نموونە، دافت و لێنگێل (1986) تیۆری دەوڵەمەندی میدیایان پەرەپێدا بۆ هەڵسەنگاندنی توانای میدیا بۆ دووبارە بەرهەمهێنانەوەی زانیاری.
ئینتەرنێت لە ساڵانی نەوەدەکاندا بە شێوەیەکی بەرفراوان بۆ بەکارهێنانی کەسی وەرگیرا، ئەمەش توێژینەوەکانی CMCی زیاتر فراوانتر کرد. تیۆرییەکانی وەک پرۆسێسکردنی زانیاری کۆمەڵایەتی و مۆدێلی ناسینەوە, تاکسازی کۆمەڵایەتی. لێکۆڵینەوەیان لە کاریگەرییەکانی CMC لەسەر ڕەفتاری بەکارهێنەران کردووە، ئەم کاریگەرییانەیان بەراورد کردووە بە ڕووبەڕووبوونەوە کاریگەرییەکانی پەیوەندیکردن. لەگەڵ سەرهەڵدانی ناوەڕۆکی داینامیکی دروستکراوی بەکارهێنەر لە ماڵپەڕەکان و پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا، ئەنجامی توێژینەوەکان هێندەی تر لەبارن بۆ توێژینەوەکانی CMC. بۆ نموونە، ڤالکنبێرگ و پیتەر (2009) گریمانەی خۆئاشکراکردنی ئینتەرنێتیان لە نێوان هەرزەکاراندا پەرەپێدا، و ڕایانگەیاند کە پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا بە پلەی یەکەم بۆ پاراستنی هاوڕێیەتی ژیانی ڕاستەقینە لە نێوان گەنجاندا بەکاردەهێنرێت. بۆیە ئەم بەکارهێنانی میدیایە ڕەنگە ئەو هاوڕێیەتییانە بەرز بکاتەوە. تەکنەلۆژیا نوێیەکانی CMC بە خێرایی گەشە دەکەن، داوای تیۆری نوێی کاریگەرییەکانی میدیا دەکەن.
مۆدێلی کاریگەرییەکان لەسەر بنەمای پەسەندکردن
تەکنەلۆژیای نوێی میدیا و وێب، لەوانەش سۆشیال میدیا، زانایانی پەیوەندیکردن ناچار دەکەن بیر لە مۆدێلی کاریگەرییە تەقلیدییەکان بکەنەوە .
لەگەڵ گۆڕانی ژینگەکانی میدیا و پەرەسەندنی ڕەفتاری بینەر، هەندێک دەڵێن کە پارادایمی ئێستا بۆ لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییەکانی میدیا مۆدێلێکی کاریگەرییە لەسەر بنەمای پەسەندکردنە ئەم مۆدێلە پێی دەوترێت بەهێزکردنی بنەمادار بە پەسەندکردن چونکە ژینگەی هەواڵی ئۆنلاین کە تادێت پارچە پارچە دەبێت، ناوەڕۆک لەگەڵ بینەران دەگونجێنێت بە پشتبەستن بە بیروباوەڕ و ئارەزووەکانی ئێستایان.
ئەمەش بەهۆی سێ دیاردەیەوە دەجووڵێتەوە:
- دەزگاکانی ڕاگەیاندن تادێت بەرەو خەڵکی تەسک و پارچە پارچەکراوی ئایدیۆلۆژیا دەگونجێن بە مەبەستی دروستکردنی ژینگەی ڕیکلامی قازانجدارتر.
- تاکەکان پشت بە زانیارییە خۆهەڵبژێردراوەکان دەبەستن کە لەگەڵ بیروباوەڕەکانی پێشوویاندا یەکدەگرێتەوە کە لە خۆراکە کەسییەکان کۆکراونەتەوە، کە پێیان دەوترێت "ژووری دەنگدانەوە" یان "بڵقی فلتەر.
- ڕووکارە نوێیەکانی میدیا، وەک ئەنجامە تایبەتمەندەکان لە بزوێنەری گەڕان، دەبنە هۆی تەسککردنی زانیاری بەرگدروو لەلایەن هەردوو داخڵکردنی بەکارهێنەری خۆبەخشانە و نائیرادییەوە.
هەروەها ئەم سێ هۆکارە ڕەنگە ببنە هۆی بیرکردنەوە لە کاریگەرییە بەهێزەکانی میدیا لە ژینگەی میدیای نوێدا، لەوانەش چەمکی "قەناعەتپێکردنی تایبەتمەند".
تایپۆلۆژیا
مەودای بەرفراوانی توێژینەوەکانی کاریگەرییەکانی میدیا تەحەدای ڕێکخراوەیی دروست دەکات. ڕێکخستنی کاریگەرییەکانی میدیا بەپێی جۆری بینەری ئامانجداریان لەسەر ئاستی تاکەکەسی (مایکرۆ) یان کۆی بینەر (ماکرۆ)، یەکێکە لە شێوازە کاریگەرەکان. دێنیس مەککوایل، تیۆریستێکی دیاری پەیوەندیکردن، کاریگەرییەکانی بۆ گرافێک ڕێکخست.
ئاستی مایکرۆ
ئەو تیۆرییانەی کە تێبینی و دەرەنجامەکانیان لەسەر بنەمای تاک بەکارهێنەرانی میدیا دادەنێن نەک لەسەر بنەمای گروپ، دامەزراوە، سیستەم، یان کۆمەڵگا بەگشتی، بە تیۆری ئاستی بچووک ناودەبرێن.
تیۆرییەکانی نوێنەرایەتی:
مۆدێلی ئەگەری وردکردنەوە
تیۆری مەعریفی کۆمەڵایەتی پەیوەندی جەماوەری
تیۆری چوارچێوەدان
تیۆری پرایمینگ
لە ئاستی بچووکدا، تاکەکان دەتوانن بە شەش شێوازی جیاواز کاریگەرییان لەسەر بێت.
مەعریفی: دیارترین و پێوانەکراوترین کاریگەرییە؛ هەر زانیارییەک، مانایەک یان پەیامێکی نوێ کە لە ڕێگەی بەکارهێنانی میدیاوە بەدەست هاتبێت لەخۆدەگرێت. کاریگەرییە مەعریفیەکان بەدەستهێنانی زانیاری ڕابردوو درێژ دەکەنەوە: تاکەکان دەتوانن نەخشەکان دەستنیشان بکەن، سەرچاوەی زانیاریەکان تێکەڵ بکەن و زانیاریەکان دەربخەن بۆ ڕەفتارە نوێیەکان.
بیروباوەڕەکان: کەسێک ناتوانێت هەموو پەیامێکی میدیایی پشتڕاست بکاتەوە، بەڵام ڕەنگە هەڵبژێرێت باوەڕ بە زۆرێک لەو پەیامانە بکات، تەنانەت سەبارەت بە ڕووداوەکان، کەسەکان، شوێنەکان و بیرۆکەکان کە هەرگیز بە دەستی یەکەم ڕووبەڕووی نەبووەتەوە.
هەڵوێستەکان: پەیامەکانی میدیا، بەبێ گوێدانە مەبەست، زۆرجار حوکمدان یان هەڵوێست سەبارەت بە بابەتەکانی پێشکەشکراو دەستپێدەکات.
کاریگەری: ئاماژەیە بۆ هەر کاریگەرییەکی سۆزداری، ئەرێنی یان نەرێنی، لەسەر تاکێک لە بەرکەوتنی میدیاوە.
فیزیۆلۆژی: ناوەڕۆکی میدیا لەوانەیە کاردانەوەی جەستەیی ئۆتۆماتیکی دەستپێبکات، زۆرجار لە وەڵامی شەڕکردن یان فڕین یان فراوانبوونی چاویلکەکاندا دەردەکەوێت.
ڕەفتارەکان: توێژەران وەڵامی ئاشکرای تاک و بەشداریکردنی لەگەڵ ناوەڕۆکی میدیادا دەپێون، هەر گۆڕانکارییەک یان بەهێزکردنێک لە ڕەفتارەکاندا تێبینی دەکەن.
ئاستی ماکرۆ
ئەو تیۆریانەی کە تێبینی و دەرەنجامەکانیان لەسەر بنەمای گروپە کۆمەڵایەتییە گەورەکان، دامەزراوەکان، سیستەمەکان، یان ئایدۆلۆژیاکان دامەزراون، بە تیۆری ئاستی ماکرۆ ناودەبرێن. تیۆرییەکانی نوێنەرایەتی:
تیۆری بۆشایی زانین
پەیوەندی مەترسی
تیۆری کایەی گشتی لە پەیوەندیکردندا
تیۆری کاریگەرییە سنووردارەکان
پارادایمی باڵادەست
تیۆری ڕۆشنبیری
تایپۆلۆژیای مەککوایل
