عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
بەگشتى خوێنەران دوو دەستەن: خوێنەرى حەقیقى و خوێنەرى گریمانەكراو؛ خوێنەرى حەقیقى: لەڕێگەى رەنگدانەوەى كردە باوەڕپێكراوەكانییەوە ناس دەكرێ.خوێنەرى گریمانەكراو، رەنگە هەموو هەلە شیاوەكانى دەق بەسەریدا بشكێتەوە؛ خوێنەرى گریمانەكراو چەندین لقى لێدەبێتەوە، لەوانە: خوێنەرى حەقیقىو خوێنەرىنموونەیى.
خوێنەرى حەقیقى
خوێنەرى حەقیقى لە بنەڕەتدا ئامادەییەكى تەواوى لەنێو لێكۆڵینەوە میژووییەكان و وەڵامدانەوەكاندا هەیە، واتە بایەخى خۆى لە شێوازى گەیشتن بە جەماوەرێكى دیاریكراوى كارى ئەدەبى چڕ دەكاتەوە. كەواتە حوكمەكانى ئەو خوێنەرە خۆى لە رەنگدانەوەى هەڵوێست و پێوانە باوەكانى جەماوەرێكى دیاریكراو هەڵدەگرێتەوە. بەمجۆرە لاى ئەو خوێنەرە ئەدەب رەنگدانەوەى ئەو رێچكە رۆشنبیریەیە كە دەكەوێتە نێو مەرجەكانى ئەو حوكمەوە.واتەخوێنەرى حەقیقىسەر بە رەنگدانەوەیەكى دیاریكراوى زەمەن و رێبازى ئەدەبییە، حوكمەكانیشى بەڵگەى خۆیان لەو رێباز و زەمەنە ئەدەبییە بەدەستهێناوە و دەكەوێتە سەر چێژى تایبەتەوە.
گرفتى ئەو خوێنەرە لەوەدایە ئەگەر لەگەڵ زەمەن، وەكیەك سەیریان بكەین،یان ئاوێتەى ئەو چەرخەى بكەین، كە نووسەر دەقى تێدا بەرهەمهێناوە، ئەوە تەنها ئەو رۆڵە دەبینێ كە دانەر لە خوێنەرى دەوێ! چونكە پشت بە بەڵگەكانى ئەو زەمەنە دیاریكراوە دەبەستێ. بەڵام هەر چەندە لەو زەمەنە دوور بكەوێتەوە، ئەوەندە هاوگونجانەكانى دەگمەن دەكەوێتەوە.
لێرەدا ئەو خوێنەرە هاوچەرخانە، سێ نموونەیان هەیە: یەكێكیان حەقیقى و مێژووییە، لە بەڵگەنامە مەوجودەكاندا خۆى دەبینێتەوە. دوو نموونەكەى دیكەش گریمانەكراون: یەكەم تێكەڵەیەكە لە مەعریفەى كۆمەڵایەتى و مێژوویى ماوەیەكى دیاریكراو و دووەمیان خۆى لە رۆڵى خوێنەرێكدا دەبینێتەوە كە لە دەق هەڵێنجراوە.
خوێنەرى نموونەیى
خوێنەرى نموونەیى، دیاریكردنى ئەو خوێنەرە قوڕسە، چونكە لە زەینى زمانەوانىیان خودى رەخنەگر هەڵقوڵاوە. بەڵام ناشێ رەخنەگر خوێنەرىنموونەیىبێ، چونكە دەقى جۆراوجۆرى خوێندۆتەوە دەشێ رەخنەگر خوێنەرى رۆشنبیر بێ. خوێنەرىنموونەیىدەبێ هەمان رێچكەى دانەربگرێ و دواتر دەبێلە نیازە شاراوەكانى دانەر بگات، یان لەو كردەیە بەشدارى بكات، ئەگەر ئەوە شیاو بێ ئەوە ئەو گەیشتنە تەواو زیاد دەكەوێتەوە، چونكە مرۆ ناگاتە ئەو شتەى كە پێشتر لە ناردن و وەرگرتنى بەشدار نەبووە.
قسەیەك هەیە دەڵێ دانەر بۆخۆى خوێنەرىنموونەیىە. بەڵام ناشێ دانەر خوێنەرىنموونەیىبێ، كەواتە خوێنەرىنموونەیىزیادەیە.
پرسیارێكى دیكە ئەوەیە ئەگەر خوێنەرىنموونەیىهەبێ، ئەوە تەواوى شاراوە خەیاڵییەكانى دەق بەجێدەهێنێ! بەڵام مێژووى وەڵامدانەوە پێماندەڵێ ئەو بەجێهێنانە چەندان رێگەى جۆراوجۆرى هەیە، بۆیە ناشێیەك كەس بەو هەموو كارە هەڵسێ، چونكە دەشێ لە زەمەنى جیاوازدا هەمان دەق ماناى جۆراوجۆر وەرگرێ،یان كە جارى دووەم دەقێك دەخوێنینەوە، لە جارى یەكەم جیاواز بكەوێتەوە.
خوێنەرى جیاكار،یان خوێنەرى باڵا
ئەو خوێنەرە لەلایەن رەخنەگرى فەرەنسى ئەمریكى"میكائیل ریفاتێر" دەستنیشانى كراوە، بۆ وەسفكردنى كۆمەڵێك خوێنەر لەوانەش خوێنەرى (راهێنراو) و خوێنەرى (نموونەیى).. بەو مانایە خوێنەرى (جیاكار/ باڵا) لە پەرچەكردارى هەموو ئەو خوێنەرانە پێكدێت. لێرەدا پڕشنگى دوا فۆڕمەلەكردنى ئەو خوێنەرانە دەكەوێتە سەر خوێنەرى جیاكار/ باڵا..
كەواتە خوێنەرى (جیاكار/ باڵا) كۆمەڵێك بناسن، كە هەمیشە دەگەنە خاڵە چڕ و ئاڵۆز و شاراوەكانى دەق. پاشان لەڕێگەى ئاوێتەبوونیان و رەنگدانەوەیان لەنێو دەقدا حەقیقەتێكى شێوازگەرى دادەمەزرێنن!! واتە ئەو ناوە كۆمەڵێك خوێنەرى جیاواز دەگرێتەوە، كە هەڵگرى تواناى فرەجۆرن، ئەو وەسفەش بۆ ئەو خوێنەرانە دەگەڕێتەوە، كە خاوەن ئەزموونن.
خوێنەرى (جیاكار/ باڵا) بە گۆچانى پیرۆز دەچوێنرێ، كە چڕى مانا شیاوەكان و كۆدەكان نێو دەق كەشف دەكەن. ئەو خوێنەرانە جەخت لەوە دەكەنەوە كە واقیعى شێوازگەرى لە كۆنتێكستى دەقدا لەڕێگەى ئەوانەوە دەردەكەوێت، ئاماژە بەو چڕییەى نێو رێچكە نێردراوەكەى دەق دەكەن، ئەو چڕییەى لەڕێگەى بەریەككەوتنى دەقئاوێزانى بەرجەستە دەبێ و لەوێوە شوێنگەى خوێنەرى (جیاكار/ باڵا) دیارى دەكات. حەقیقەتى شێوازگەرییانەى خوێنەرى (جیاكار/ باڵا) تەنها لەڕێگەى (خودى دەرككەر)ەوە جیا دەكرێـتەوە. فۆڕمەلەكردنى بەریەككەوتنەكانى نێو دەق وەك كاریگەرییەك دەردەكەوێ، كە ناكرێ تاقى بكرێتەوە تەنها لەلاى خوێنەرێك لە خوێنەران نەبێ. بەمجۆرە وەك لاى ریفاتێر دەردەكەوێ، شێوازگەرى هەر تەنها بەهۆى دانەر و ئامرازى زمانەوانییەوە دیارى ناكرێ.
خوێنەرى هەواڵگەیەن/پەیامبەر
ئەو خوێنەرە تاڕادەیەك لە چەمكى "ستانلى فیش" بۆ خوێنەر جێبەجێ دەبێ. ئەو خوێنەرە هەر تەنها بایەخ بە ناوەندكارى پەرچەكردارەكانى خوێندنەوە نادات، بەڵكو بایەخ بە چارەسەرى دەق دەدات. ئەو خوێنەرە دەكەوێتە ژێر كاریگەرى دەق و پەیامى دەق بە ئەویدیكە دەگەیەنێ. بۆیە ئەو خوێنەرە پێویستى بە هەندێ مەرج هەیە:
یەكەم: ئەو كەسە دەبێ بە باشى بەو زمانە بدوێ كە دەقى پێنووسراوە.
دووەم: پێویستە خاوەن توانایەكى بەرفرەوانى مەعریفى بێ (واتە شارەزاى سیستمى زمانەوانى و ماناى زاراوەكان و هەروەهابنەزارەكان...) بۆ ئەوەى ئەركى تێگەیشتن بەباشى وازى بكات.
سێیەم: پێویستە توانایەكى بەهێزى ئەدەبى هەبێ.
كەواتە خوێنەرى پەیامبەر هەر تەنها خوێنەرێكى رووت نییە، وەك چۆن هەر تەنها خوێنەرێكى حەقیقى نییە، بەڵكو خوێنەرێكى هەجینە، واتە ئەو (منە) خوێنەرێكى حەقیقیە كە هەموو كارێك دەكات تا بە تواناى خۆى ببێتە هەواڵدەرى خۆى. ئەو خوێنەرە وەك رابەرێكى خودگەرا ئامانجى گەیاندنى هەواڵە.
خوێنەرى نیازخواز/ مەبەستدار
"ئیریین وولف" قسە لە خوێنەرى نیازخواز دەكات. خوێنەرى مەبەستدار ئەو خوێنەرەیە، كە دانەر لە مێشكى خۆى بۆ مەبەستێك دایدەنێ. بەدیوەكەى دیكە ئەو خوێنەرە بوونەوەرێكى گێڕەڕەوەى نێو دەقە. وێنەى ئەو خوێنەرە لەگەڵ دەقە جیاوازەكان دەگۆڕێ،یان شێوەى ئەو دەقە جیاوازانە وەردەگرێ كە دەیانخوێنێتەوە. ئەو خوێنەرە دەشێ هاوڕاى دەق بێ،یان نوێنەرایەتى پێشبینى پێوانە و بەهاكانى خوێنەرانى هاوچەرخ بكات و بە ئارەزووى دانەریان بلكێنێ. یان لەڕێگەى دیاریكردنى هەڵوێستیان نیازى (وەرگرتن) بەشێوەیەكى ویستخوازانە كار بكات. ئەو خوێنەرە نیازمەندە بەشێوەیەكى خەیاڵى لە دەقدا نیشتەجێ دەبێ، مەرج نییە لەگەڵ چەمك و دابونەریتە باوەكان بێتەوە، بەڵكو هەندێجار تەنها ئارەزووى دانەر دەنوێنێ و هەندێجاریش بەپێى ئەو ئارەزووانە كار دەكات، جا چ پەیوەست بێ بە چەمكە باوەكان،یان كاریان لەسەر بكات. خوێنەرى نیازمەند خوێنەرێكى سەربەخۆ نییە، بەڵكو ئاوێتەیەكە لە تێڕوانین، خۆى وەك بانگەشەكار و ناوەندیارى ئەو تێڕوانینانە دەبینێ، لەوێوە نیازى خۆى لە تێڕوانینێكدا دەردەبڕێ، واتە تەنهایەك روو دەگەیەنێ، ناتوانێنوێنەرایەتى زیاد لە رووییەك بكات. ئەو خوێنەرە نوێنەرایەتى دووبارە بونیادنانەوەى دەق دەكات، بەپێى ئامادەگى مێژووییانەى خوێنەرانێك كە دانەر مەبەستیەتى.
خوێنەرى ناوەكى/شاراوە
بەپێى رەخنەگرانى وەڵامدانەوەى خوێنەر، لەوانە ئایزەر بەو خوێنەرە گریمانكراوە دەگوترێت، كە دانەر لەكاتى نووسنى دەق شاردوویەتیەوە (بە ئاگاییەوە بێیان بێ ئاگا) دانەر لە كاتى نووسینى دەق وێنەیەك لەشێوەى خۆى دروست دەكات و وێنەیەكى دیكەش لە خوێنەرانى، دانەر خوێنەرێكى تەواو دروست دەكات وەك چۆن دووبارە خۆى لەنێو دەق دروست دەكاتەوە.
وەك چەمك خوێنەرى ناوەكى ئەسڵى ئەو خوێنەرەیە كە دەكەوێتە نێو بونیادى دەقەوە. ناشێ لەگەڵ هیچ خوێنەرێك وەكیەك بێتەوە. هەڵگرى وەزیفەیەكى زیندووە، خوێندنەوە جۆراوجۆرەكان لەڕێگەى كۆمەڵێك پەیوەندییەوە لەیەك نزیك دەكاتەوە، واتە هاوپەیوەندییەك لەنێوان خوێندنەوەجیاوازەكان دروست دەكات و بەراوردى نێوانیان دەكات و بۆ شیكردنەوە ئامادەیان دەكات.
لێرەدا خوێنەرى ناوەكى وەك بونیادى دەق و وەك كردەى بونیادنان رۆڵ دەگێڕێ.
وەك بونیادى دەق، دەشێ گریمانەى ئەوە بكەین، كە هەموو دەقێكى ئەدەبى بە رێگەیەك لەڕێگەكان هەڵگرى دنیابینییەكە كە دانەر پێشەوایى دەكات (هەڵبەتە ئەو رۆڵە هەر تەنها پەیوەندى بە دانەرەوە نییە) كارى ئەدەبیش هەر تەنها پارچەیەكى رووتى دنیاى پێدراوەكان نییە، بەڵكودەق لەڕێگەى ئەو ئامرازانەى دەكەونە بەر دەستى پێشەوایى دنیایەكى تایبەت بە خۆى دەكات. لەبەر ئەوەى دنیاى دەق بە نسبەت خوێنەرە شیاوەكان پلەى گۆڕاوى هەیە (ئەو پلە گۆڕاوانە بە نسبەت هەر خوێنەرێك جیدییەتى خۆى هەیە) بۆیە لەسەر خوێنەران پێویستە بۆچوونى نوێى خۆیان لەو هەلەدا دیارى بكەن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بارە ناشێ لە خودى دەقدا ئامادەیى هەبێ، چونكە گۆشەیەكە بۆ بینینى دنیاى وەكیەك. نابێ خوێنەر بەشێك بێ لەو دنیایە. بەڵكو وەك كردەى بونیادنان پێویستە خوێنەر لەو دنیایە بكەوێتە نێو رووداوەوە، واتە دووبارە بەشدارى بونیادنانى ئەو دنیایە بكات، بەو مانایەى كە دەق وەك رووداو لەگەڵ خوێنەر بەرجەستە بێ و خوێنەر لەڕێگەى ئەو رووداوە تەماشاى بۆ شتانێك دامەزرێنێ كە شاراوەن و لەڕێگەى خوێندنەوەوە كەشف دەكرێن. سەرەڕاى ئەوەش پێویستە ئەو تێڕوانینە تواناى ئەوەى هەبێ هاوگونجانێ لەنێوان هەموو خوێنەرە جۆراوجۆرەكان دابمەزرێنێ.
كەواتە خوێنەرى ناوەكى وجودێكى حەقیقى نییە، بەڵكو وجودى ئەو لە بەرجەستەكردنى كۆمەڵێك بۆچوونى نێو دەقى خەیاڵى خۆى دەبینێـتەوە، بۆ ئەوەى بگاتە خەیاڵى دەق، بەمجۆرە خوێنەرى ناوەكى لە دەقدا خودى خۆى تۆمار دەكات. كەواتە خوێنەرى ناوەكى رۆڵێكە لە دەقدا جێبەجێ دەبێ و هەموو خوێنەرێكیش تەحەمولى دەكات. لێرەدا خوێنەرى ناوەكى دەبێتە خاڵى وەڵامدانەوەى كارى ئەدەبى و بونیادى مانا لەڕێگەى كردەى تێگەیشتنەوە بەرجەستە دەكات.
تێبینی: بۆ زێتر شارەزاییلە خوێنەرى حەقیقىو خوێنەرى نموونەیى- بڕوانە كتێبی(فعل القراءة، نظرية جمالية التجاوب (في الادب)، ولفغانغ ايزر، ت: د. حميد لحمداني و د. الجلالي الكدية، الفاس-المغرب، ص202).
وولفگانگ ئایزەرWolfgang Iser 1926-2007 برەوى بە چەمكى (كاریگەرى ئیستێتیكى)دا، واتە تیۆرى خوێندنەوە لەلاى ئایزەر دووانەىسوبێكت و ئۆبێكت هەڵدەوەشێنێتەوە، لە جێیدا چەمكى كاریگەرى ئیستێتیكى دادەنێت، كە زادەى ئاوێتەبوونى دەق و سوبێكتە، بەڵام بێ ئەوەى باوەرِى بە چەسپاندنى مانا هەبێت.
ئایزەر هەرگیز دەق ناخاتە دەرەوەى خوێنەرەوە، هەر لە رێگاى چەمكى كاریگەرى ئیستێتیكى تێدەگەین كە كام بونیاد لەماوەى مێژوویى دیاریكراودا شوێنى بەرایى لە دەقدا وازى دەكات. هەڵبەتە لەو وازیكردنەشدا هەڵبژاردن و حەز و مەرجى كۆمەڵایەتى و مێژوویى و سیاسیى و هەڵوێستى وەرگر و حوكمەكانى وەرگردەستى لە دروستكردنیدا هەیە. بەمجۆرەش خەسڵەتە دەقییەكان لە وەڵامدانەوەى (كردەى خوێندنەوە) دا دەرك دەكەین.
