هاوڕێ كرێكار – رێگای كوردستان
لە بەدواداچوونێكی هەفتەنامەی ڕێگای كوردستاندا، شرۆڤەكاران، پسپۆر و پەرلەمانتاران ڕایدەگەیەنن: داهات نەوتی و نانەوتیەكان لەهەرێمی كوردستان و عێراق شەفاف نیین،جەخت ەلوەش دەكەنەوە كە داهاتی فرۆشتنی نەوت تەنیا بۆ بەرپرسانە و سودێكی ئەوتۆی بۆ میللەت نییە. باس لەوەش دەكەن كە رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا بە فشاری ئەمریكا بووە.
دڵشاد ئەنوەر، ڕۆژنامەنووس و شرۆڤەكار سەبارەت بە شەفاف بوونی نەوت لە هەرێمی كوردستان و عێراق بە ڕێگای كوردستانی گووت: «پرسی نەوت لە عێراق و كوردستان شەفاف نییە. بەرچاوڕوونی هەیە لەم پرسە، پێشووتر بۆڕی نەوتی كەركوك لە لایەن حەشدی شەعبیەوە كوون كرا و نەوتی لێدەبرا.»
لە درێژەی لێدوانەكەیدا تیشكی خستەسەر نەبوونی سیستەمی حوكمڕانی و نەبوونی دامەزراوەیی وڵات چ دەرئەنجامێكی دەبێت و گووتی: «لە عێراق جۆرەها پێشێلكاری هەیە، لە هەر وڵاتێكدا، كە وڵاتێكی دامەزراوەیی نەبوو، كە سیستەم زاڵ نەبوو، گروپی میلیشیای زۆر بوو، بێگوومان لەو وڵاتە ناتوانیت باسی شەفافیەت بكەی، بەڵكو ئەو دۆخێكی ئاڵۆز و ناسەقامگیرە، بێگوومان لەدۆخی ناسەقامگیردا، ئەوانه سوودمەند دەبن كە میلیشیایین، خەڵكی نزیك لە بەرپرسەكان و حیزبەكانن، باشترین بەڵگەش بۆناشەفافیەت ئەوەتا ئیستا، لە عێراق و كوردستانیش، بە ملیارەها دۆلار دەبەخشرێت بۆ كڕینی دەنگ، بێگوومان هەموو ئەمانە پارەی نەوت و قاچاغچێتی مەرزەكان و بازرگانی نایاساییە لە شار و شارۆچكەكان.»
دڵشاد ئەنوەر سەبارەت بە هەرێمی كوردستانیش گووتی: «هەرێمی كوردستانیش بەهەمان شێوەی پرۆسەی نەوتی شەفاف نییە و تا ئێستا حكومەتی عێراق، ڕیكەوتنی لەگەڵ هەرێم كردووە كە پەنجا هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بۆ هەرێم گلدراوەتەوە، تا ئێستا لەناوبازاركان نەوت و گازوایل و بەنزین هەرزان نەبووە، تا ئەم ساتەش ڕۆژانە (٧۰ تــا ۷٥) تانكەر كۆندەینسیت لە كۆرمۆرەوە دەبرێتە ئێران، بۆیە ڕوون و ئاشكرایە، كە شەفافیەت لەنەوتدا بوونی نییە.»
هەر لەسەر ئەو پرسە و ڕێكەوتنی حوكمەتی عێڕاق و هەرێم سەرنجی خۆی بەم شێوەیە خستەڕوو: «بێگومان ئەو ڕێككەوتنەی لە نێوان هەردووك لایەنی ناوبراو كراوە بە فشاری ئەمەریكا بوو، چونكە نە هەرێم و نە بەغداد نە دەچوونە ژێر باری ئەو ڕێككەوتنەوە. عێراق بەم ڕێككەوتنە دانی بەو كۆمپانیانە دانا كە پێشتر گرێبەستەكانی بە ناشەفاف و ناشەرعی لەگەڵ هەرێمی كوردستان لە قەڵەم دەدا و پێشتر هەرێمی كوردستانیش ئامادەنەبوو، نەوت ڕادەست بكات، ئەمجارە بەناچاری كردی هەر بۆیە ئەمانە هەمووی بەفشاری ئەمەریكا بوو.»
لەبارەی هەڵوێست و ئامانجی ئەمریكا و بەرژەوەندییەكانی لە عێڕاق ڕایگەیاند: «ئەمەریكا دەیەوێت نەوتی هەرێمی كوردستان لەیەك سەرچاوەوە بروات، ئەو سەرچاوەش بۆڕییە فەرمییەكان بێت، بۆ ئەوەی ئێران و گروپە میلیشیاكان هەن سودمەند نەبن. خاڵێكی تریش ئەیەوێت زانیاری وردی دەست بكەوێت، چونكە زانیاری ورد لە ڕیگای بۆڕی و ئەژمێركردنەوه حسابەكەی نەدەگەیشته قاچاغچێتی و تەنكەرەوە، هەروەها خاڵێكی تر ئەمەریكا دەیەوێت ئەم ناوچەیە ڕێك بخاتەوە و هەرێم و بەغدا سەقامگیر بێت و لەژێر سایەی سەقامگیریدا ئەتوانێت، ڕێگیری بكات لە وەی ئێران سودمەند نەبێت لە دۆخی ئاڵۆز و كێشەی نێوان هەرێم وبەغدا، چونكە ئێران لەناسەقامگیری ناوچەكە سودمەند دەبێت، بۆیە ئەمەریكا فشارەكانی چڕكردوەتەوە و ئەو ڕێككەوتنەش لەژێر فشاری ئەمەریكابوو.»
سەبارەت بەوەی چیی بكرێت بۆ ئەوەی نەوت بەشەفافی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، دڵشاد ڕونیكردەوە: «هەتا ئەم دۆخە ئاڵۆزە هەبێت، گروپی میللیشیا زۆر بێت و سیستەم نەبێت، هەتا حزب حاكم بێت و گروپ و خێڵ باڵا دەست بن، ڕێكوپێكی نابێت لەپرسی نەوتدا، پرسی ئابوری دواجار لێكەوتەی دۆخە سیاسییەكەیە، تا دۆخی سیاسی سەقامگیر نەبێت، دۆخی ئابوری سەقامگیر نابێت، هەتا ئیرادەیەكی سیاسی بەهێز نەبێت بۆ پرسی ئابوری و شەفافیەت و كۆمەڵایەتی، ئەمە لێكەوتەی خراپی دەبێت، ئەمە ئەمێنێتەوە سەر هەریم ئەبێت ئیرادەیەكی باش و ڕاستگۆ هەبێت لە نێوان پاتی و یەكێتیدا و ڕێكبكەون و داهاتی ناوخۆ وپرسی نەوت بەشەفافی كار پێ بكەن لە ژێر چاودێریی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بۆ حكومەت بگەڕێنەوە نەك بۆ خۆیان بەڵام بێگوومان هیچ لایەكیان دەستبەرداری ئەمە نابن.»
لەكۆتایی قسەكانیشیدا، ئەوەشی خستە ڕوو، «ئێستا لە هەرێمی كوردستان دەیبینن حزب لە هەرێمی كوردستان، خاوەن پارە و پۆست و پایە و دەوڵەمەندە و تاكە كەسیش هەروا و حكومەتیش قاسەی پارەكانی خاڵییە، بۆیە ئەمە دەچێتەوە سەر ئەوەی تا چەند فشارە نێودەوڵەتییەكان كاریگەرییان دەبێت و فشاریان لیدەكات خۆیان ڕیكبخەنەوە و هەموو شتێك بدەنە دەست یاسا و سیستەم، هەتا هەموو شت لەژێر دەستی یاسا و سیستەم نەبێت، ئەم دۆخە لەمە باشتر نابێت و تا گروپ و حزب و میلیشیا باڵا دەست بێت ،دۆخەكە هەروا دەبێت و تا سیستەمی حكومڕانی بوونی نەبێت، دوخە هەروا دەبێت.
لەمانگی حوزەیرانی ئەمساڵ وەزارەتی نەوتی عێراق، لە ڕاگەیەنراوێكدا ڕایگەیاندووە، «لە ڕووی یاسایییەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بەرپرسیار دەزانن لەبەردەوامبوونی بە قاچاخبردنی نەوت لە هەرێمەوە بۆ دەرەوەی سنوور و مافی خۆمانە هەموو ڕێكارێكی یاسایی لەو بارەیەوە لەدژی ئەم بەقاچاغ بردنەی نەوت بگرینەبەر.».
دەشڵێت: «پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بە دەستوور و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و یاسا كارپێكراوەكان، لەوانەش یاسای بودجەی گشتی، كە حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند دەكات بە ڕادەستكردنی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانییەوە بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی». وەزارەتەكە جەخت لەوە دەكاتەوەكە «پابەند نەبوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دەستوور و یاساوە بووەتە هۆی كێشە بۆ هەناردەی نەوتی عێراق و زیانی بە خەزێنەی گشتی گەیاندووە و دەڵێت: «بەدواداچوون بۆ ئەو زانیارییانە دەكەین، كە ئاماژە بە بەردەوامی قاچاغی نەوت لەهەرێمەوە بۆ دەرەوەی عێراق دەكەن و حكومەتی هەرێم لەو رووەوە بە بەرپرسیار دەزانن».
لەلایەكی دیكەوە، د. "بەهرۆز جەعفەر" پسپۆڕی ئاسایشی وزە و پەیوەندییە ناوچەییەكان، سەرۆكی ئینستیوتی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی، سەبارەت بە پرسی قاچاغچیەتیی نەوت و فشاری ئەمەریكا لەسەر بەغدا و هەرێم و سودی نەوت، بۆ ڕیگای كوردستان دوا و گووتی: «نەوت و غاز واتە (هایدرۆكاربوون) لە عێراق شەفاف نییە، توانا هایدرۆكاربۆنییەكان كێشەی جەوهەرییان هەیە، تا ئێستاش لە عێراق یاسایی نەوت و غاز نییە، هەرچەندە عێراق نزیكەی سەد ساڵە ئەزموونی لەگەڵ دەرهێنانی نەوتدا هەیە، ئەمەش وایكردووە كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەردەوامی هەبێت و ڕوو لە زیادبوون بكات، هەم پرۆسە نەوتییەكان بە ناشەفافی لەعێراقدا بمێنێتەوە، چونكە یاساییەكی یەكگرتوو نییە».
هەروەها باسی لەوەش كرد: «پرۆسە نەوتییەكان لە عێراق كێشەیان زۆرترە تا لە هەرێمی كوردستان، هەر بەپێی بوودجەش بێت، ٨۷٪ داهات بەر عێراق دەكەوێت، كەوایە دەبێت قسە لەسەر ئەو ڕێژە بكرێت لە ژینگەیەكی وادا نەك ۱۲٪، عێراق بەنزیكی ٩٩٫٢٪ ـی بەپێی داتاكانی ئێمە، داهاتەكەی پشت بە نەوت دەبەستێت، ئەمەش مەترسییەكی زۆر گەورەیە، كە هەموو داهات و سەرچاوەی داهاتی وڵاتێك پشت بە نەوت ببەستێت». هەروها باسی لە مەترسییەكی تر كرد و گوتی: «بۆ هەناردە و فرۆشتنی ئەم نەوتە كێشەیەكی ترسناكتر هەیە. ئەویش ئەوەیە عێراق، پشت بەیەك دەرچەو ڕێگا دەبەستێت، كە ڕێگای كەنداوی بەسرەیە، لە بەسرەش شەش بەندەری سەرەكی هەیە، ئەمەش هەڵەیەكی زۆر گەورەیە، ئەگەر سبەی لەنێوان ئێران و ئیسرائیل، كێشە دروست بێت و درۆنێك بەر بەندەری بەسرە بكەوێت، كەواتە عێراق دەكەوێتە نێو پرسی وزەوە و گرفت دروست دەكات و دیسانەوە عێراقیس توشی كێشەی هەناردە دەبێتەوە».
لە دێژەی قسەكانیدا، لەسەر ناشەفافی نەوت، ناوبراو باسی لە وەشكرد، «لە عێراق و هەرێمی كوردستان نا شەفافییەت لە وەدا نییە نازانرێت چەند بەرهەم دەهێنرێت یان دەفرۆشرێت، بەڵكو ئەوەیە پیشەسازی لە هەرێمی كوردستان و عێراق نەچووەته پێشەوه، كاتێك كە پیشەسازی نییە، مانای وایە تۆ لە ڕووی تەكنیكی و ئابوری و زۆر شتی ترەوە، لەڕووی توانای مرۆیشەوە پشت بەدەرەوە دەبەستیت، بۆیە ئەگەر پیشەسازی هەبوو واتە تۆ هەمەچەشنی ئابوری دەكەیت؛ واتە بازاڕی دراو و ئابوری دەبوژێنێتەوە و هەلی كار زیاتر دەرەخسێنیت. نەوت شەش پێكهاتەی جیاوازی هەیە، بەڵام عێراق ساڵانێكی زۆرە ساڵانە بڕی ۲ بۆ ٤ ملیار دۆلار، لە ڕووسیا و هند و كۆریای باشوور پیكهاتە نەوتییەكان هاوردە دەكات، بوونی دەستی ئێرانە لەعێراق، لە عێراقدا دامەزراوە نییە، گەندەڵی بەربڵاوە، كەس ئینتمای بۆ عێراق نییە. كورد بۆ كورد و سوونە بۆ سوونە، وشیعەش بۆ شیعە، لەناو ئەو گروپە مەزهەبییانەی هەیە، لەسەرووی هەموو ئەمانەوە، دەبینین ئێران لەدوای ساڵی ۲۰۰۳ لە عێراقدا بوونی هەیە، كەواتە ئەم عێراقە، دەتوانێت هەموو شتێكی لێبوەشێتەوە تەنها دیموكراس نەبێت، كە ناكامڵە و موئەسسات و دامەزراوەی نییە».
هەروەها تێڕوانینی خۆی درێژە پێدا گوتی: «بۆیە دوای ساڵی ۲۰۱۷، بەناوی سۆمۆوە، كۆمپانیای فرۆشتنی نەوت عێراق مامەڵەی دارایی عێراق بۆ نەوتی ئێران دروستكراوە، نەوتی ئێران لە عێراقەوە فرۆشراوە، لە بەندەری بەسراوە بە بازاڕكراوە و ساغكراوەتەوە، ئەمە شتیكی باوە و ئاساییە، بێگوومان فشارەكانی ئەمەریكا ئەتوانێت تا رادەیەكی زۆر ئێران لە عێراق سنوردار بكات و دەستی میلیشیاكان لەناو كەرتی وزەی عێراق سنوردار تر بكات».
لە بارەی داهاتی نەوت، بۆ خزمەتی كۆمەڵگا، گووتی: «دەبێت داهاتی نەوت بۆ گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی بێت نەك بۆ بەرپرسان، ئەمە دەبێت ئەمەریكا وەك تاكە زلهێز چارەسەری بۆ بدۆزیتەوە و دەبێت دەستی ئەوانە بگرێت و كە گەندەڵیان بەنەوتەوە كردووە و بۆ خۆیان بازرگانی و تاڵانیان كردووە. لێپێچینەوەیان لەسەر بكات لەسەر ڕاپۆرتی ورد عێراق بوەتە مەیدانێك بۆ ساغكردنەوەی مادوە هۆشبەرەكان»
لە ناوەڕاستی مانگی ئەیلوولی ئەمساڵدا، ئەندامێكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەقاچاغبردنی نەوت تۆمەتبار كرد و داوای كرد هەرێم پابەندی یاسا بێت. كازم توكی ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق، ڕایگەیاندبوو، «لە كاتێكدا سەرجەم بۆرییە نەوتییەكانی عێراق بەپێی سیستمی پێوەر كاردەكەن، وەزیری گەنجینەی ئەمریكا، عێراق و ئێران بە ئاڵوگۆڕی نەوتهەڵگر تۆمەتبار دەكات. "«هەرێمی كوردستان رۆژانە (300) هەزار بەرمیل نەوت بە بەرچاوی گەنجینەی ئەمریكاوە بە قاچاغ رەوانە دەكات و لیژنەكانی وەزارەتی نەوت ناتوانن بچنە ناو كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمەوە".
