بە ڕوونی
كاوە مەحموود
پێشتر لە بابەتێكی ئەم گۆشەیەدا ئاماژەم بە هێڵە گشتییەكانی عەدالەتی ڕاگوزار، وەك چەمك و بنەما سەرەكییەكانی كرد، بەڵام قوڵَبوونەوە لە گرنگی ئەم چەمكە و پەیوەندیی ڕاستەوخۆیی بە پرۆسەی سیاسیی "بنیاتنانی دەوڵەتی عێڕاق"، وا دەخوازێ ئاماژە بە ڕێڕەوی مێژوویی سەرهەڵدانی ئەم چەمكە لە كۆمەلگای نێودەوڵەتی بكەین، هەرچەندە سەرجەم ئەزموونە جۆراجۆرەكانی جێبەجێكردنی عەدالەتی ڕاگوزار لە وڵاتانی جیاوازدا، ئاماژەیەكی ئەرێنی نابەخشێت و، تەنانەت سەرەتا دوای ڕوخاندنی رژێَمی دیكتاتۆری لە عێڕاق لە 2003 كە باس لە گرنگی و پێویستی عەدالەتی ڕاگوزار بۆ بنیاتنانی عیڕاق نوێ دەكرا، لەلایەن بەشێكی زۆری ڕێكخراوە جیهانییەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی، كە بانگەشەیان بۆ چەمكی عەدالەتی ڕاگوزار دەكرد، ئاماژەیان بۆ ئەزموونی باشوری ئەفریكا دوای نەهیشتنی سیستمی ئەپارتاتید دەكرد، لە كاتێكدا هەڵسەنگاندنی بابەتییانەی ئەزموونی ئەو وڵاتە كۆمەڵێك گرفتی گەورە دەخاتە ڕوو، تا دەگاتە گەیشتن بە كەلینی بەرچاو و نەبوونی متمانە نێوان سپی پێست و ڕەش پێستی ئەو وڵاتە. بە هەمان شێوە ئەگەر بڕوانینە چەمكی عەدالەتی ڕاگوزار لە وڵاتانی بەهاری عەرەبی شكستی بەرچاوی ئەم چەمكە ڕوونە و كار دەگاتە نەبوونی.
بە شێوەیكی مێژووی چەمكی عەدالەتی ڕاگوزار دوای كۆتایهاتنی دووەمین شەڕی جیهان دەركەوت و دەتوانین بلێن، كە دادگای نۆرمبرگ 1946 ـ 1949 و تۆكیۆ لە ساڵی 1946 شێوازێكی پراكتیكی سەرهەڵدانی ئەم چەمكە بوو و، تیایدا دان بە تاوان دژ بە مرۆڤایەتی نرا و، هەنگاوێكی سەرەتایی بەڵام پێنەگیشتوو بوو دەربارەی بیرۆكەی بنیاتنانی عەدالەت دوور لە تۆڵەسەندنەوە. ئەو دادگایانە بە هەنگاوێكی چلۆنایەتی لە باری پەرەپێدانی چەمكی تاوانی نێودەوڵەتی و گەڵاڵەبوونی چەمكی مافی مرۆڤ دادەنرێت.
ماوەی شەڕی سارد تا تەواوبوونی و كۆتایهاتن بە دوو جەمسەری، قۆناغێكی دیكەی گەڵاڵەبوونی چەمكی عەدالەتی ڕاگوزار بوو. لەم قۆناغەدا عەدالەتی ڕاگوزار بە شێوازی درووستكردنی لێژنەكانی بەدوواداچوون و ئاشكراكردنی ڕاستییەكان دەركەوت. لە ساڵی 1974 لە ئۆگەندا لێژنەی لێكۆڵینەوە لە ونكردنی نەیارانی سیاسیی ئەو وڵاتە درووست بوو. بە هەمان شێوە ساڵی 1982 لە بۆلیفیا و ساڵی 1983 لە ئەرجەنتین بۆ ئاشكراكردنی چارەنووسی كەسانی ونكراو لەلایەن حوكمی سەربازی ئەم وڵاتە، ئەم جۆرە لێژنانە درووست بوو.
قۆناغی دوای كۆتایهاتنی شەڕی سارد و بوونی تاكە جەمسەری، قۆناغی سێیەمی چەمكی عەدالەتی ڕاگوزارە و، دەستێوەردانی هەمەجۆر و ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی كاركردن بۆ عەدالەتی ڕاگوزار لەلایەن دەستڕۆیشتوان و زلهێزان لە كۆمەڵَگای نێودەوڵەتی شوناسی ئەم قۆناغەیە، كە جگە لە نموونەی ڕواندا، سەرجەم نموونەكانی دیكە سەركەوتوو نەبووە و، ئەگەر ناوەندە سەرمایەدارەكان و سەنتەرەكانی توێژینەوەیان باسی سەركەوتنی قۆناغی ڕاگواستن لە دەوڵەتانی كەمپی سۆشیالیستی دوای هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤیەت دەكەن، ئەوا هەنگاوەكان بە پاكتاوكردنی كەسایەتییە سیاسییەكانی قۆناغی ڕابووردوو دەستیپێكرد و، كارگەیشتە لە سێدارەدانی شاوشیسكۆ لە ڕۆمانیا بێ دادگاییكردنی و، هەنگاوەكانیش بۆ بەتایبەتكردنی ڕەهای بوارەكانی چالاكی ئابووری و ڕەشكردنی هەر بیرۆكەیەك باس لە یەكسانی و عەدالەتی كۆمەلایەتی و سۆشیالیزم بكات بەردەوام بوو.
لە وڵاتانی جیهانی سییەمدا ئەگەر نموونەی دەوڵەتی عێڕاق وەرگرین، كە دەستێوەردانی نێودەوڵەتی بەتایبەتی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا تیایدا ڕوون بوو، زەقترین شێوازی شكستی چەمكی عەدالەتی ڕاگوزار بەدی دەكرێت.
ئەگەر لە ڕوانگەی پێناسەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بڕوانیە عدالەتی ڕاگوزار، بەو مانایەی، كە كۆمەڵیكی تەواو ئەو كار و ئاراستە و میكانیزمە پەیوەندیدارەیە، كە لەلایەن كۆمەڵگاوە پەیڕەو دەكرێت، بە مەبەستی حاڵیبوونی لە قورسایی پێشێلكارە فراوانەكان، كە لە ڕابووردوودا ئەنجام دراون، بە نیازی زامنكردنی لێپرسینەوە و بنیاتنانی عەدالەت و جێبەجێكردنی بەرژەوەندی قوربانییان و كۆمەڵگا، لە ڕێگای میكانیزمەكانی دەسەڵاتی دادوەریی و دەسەڵاتەكانی دیكە، كە هەڵبەتە بواری دەستوور و یاسادانان و تەنانەت كاركردن لەسەر بواری كەلتووری دەگرێتەوە، ئەوا دەتوانین بڵین، كە عەدالەتی ڕاگوزار بەو تێگەیشتنەی ئاماژەمان پێكرد گەورەترین شكستی لە ئەزموونی بنیاتنانی دەوڵەتی عێڕاق نوێی دوای دیكاتۆریی هێناوە.
ئەزموونی دەوڵەتی عێراق دوای دیكتاتۆری و ئەو هێزە سیاسییانەی، كە میراتی دەوڵَەتی عێڕاقیان بۆ ماوەتوە، كۆمەڵێك كار و ڕەفتار و هەنگاوی سیاسییان خستۆتە ڕوو، كە نەك تەنیا نەبوو بە پاكتاوكردنی لێكەوتەكانی دیكتاتۆری، بەڵكو بوو بە هۆی جێگۆڕكیكردنی هێز و پێكهاتە لە ناوەندنی دەسەڵات و بەردەوامبوونی ئاراستەی پەراویزخستن و پاكتاوكردنی دۆسێَی ڕابووردووی ناكۆكی و ململانێ لە رێگای تۆڵەسەندنەوە و، مانەوەی قوربانی ڕاستەقینەی لێكەوتەكانی قۆناغی پێشووی دیكتاتۆری بێ قەرەبووكردنەوەی تاك و پیكهاتە و، ئاكامی ماوەی 2003 تا 2023 لە باسكردنی عەدالەتی ڕاگوزار، بریتی بوو لە زیادبوونی ناكۆكی نێوان پێكهاتە سەرەكییەكان و نەبوونی متمانە بە یەكتر و جێگۆڕكێ لە پەراوێزخستن و بەرپابوونی شەڕی تایفەگەری ئاینیی، و دواتر سەرهەڵدانی دزیوترین شێوازی تیرۆر كە لە نموونەی داعش بینرا و، جگە لە داڕمانی بنەما سەرەكییەكانی پرنسیپەكانی توافق و شەراكەت و هاوسەنگی، كە بناغەی بە فیدڕاڵبوونی دەوڵەت بوو.
چەمكی عدالەتی ڕاگوزار پێویستی بە دەستوورێك بوو، كە توانای كۆكردنەوەی سەرجەم نەتەوە و ئاین و ئاینزا و پێكهاتەكانی دەوڵەتی هەبێت، بەڵام ئەوەی بە كردەوە ئەنجام درا دەستورێكە، كە دوای تێپەربوونی نزیكەی 20 ساڵ لەسەر تەمەنی، پەنجا ماددە لەو دەستوورە، كە پێویستی بە قانونی تایبەتی خۆی هەیە، ئەنجام نادرێت.
دەستوورێك كە ئاماژە بە ماددەیەك دەكات بە كۆڵكەی چەمكی عەدالەتی ڕاگوزار دادەنرێت كە ماددەی 140ی دەستوورە، بەڵام لەلایەن هێزی سیاسی زۆربەوە جێبەجێ ناكرێت.
دەستوورێك كە دوو بڕگەی ماددەیەكی تایبەت بە سەرچاوەكەی لەگەڵ یەك ناكۆكن و، خەڵكیش چاوەڕیی عەدالەتی ڕاگوزاری لێ دەكات.
لە كاری سیاسی و دابینكردنی مافی قوربانییەكانی قۆناغی دیكتاتۆری، دیسانەوە دەسەڵاتی زۆربە بە دوو فاقی مامەڵە لە گەڵ قوربانییەكاندا دەكات و، بەشداربووانی ڕاپەڕینی باشوری عێڕاق كە پەنایان بەردە بەر رفحا لە عەرەبستانی سعودیە گەورەترین و زۆرترین قەرەبوو كرانەوە، بەڵام تا ئێستا خێزانی قوربانیانی ئەنفال كە 182 هەزار ئەنفالكراو لە كوردستان هەیە، تا ئیستا نەك قەرەبوو نەكراونەتەوە، بەڵكو تا ئێستا بەشی هەرەزۆری تەرمەكانیان لە بیابانەكانی عەرعەر و سماوە و شوێنەكانی دیكەی باشور زیندەبەچاڵكراون و بۆ زیدەی خۆیان نەگەڕاونەتەوە.
نموونەیەكی دیكەی دوو فاقی لە مامەڵەكردن لەگەڵ عەدالەتی ڕاگوزار خۆی لە دادگاییكردنی سەدام نواند. یەكەم كەیسی دادگاییكردن تاوانی دوجەیل بوو، كە قوربانییەكان چەند كەسێك بوون و حوكمی لە سێدارەدان بۆ سەدام بڕیاڕدرا، لە كاتێكدا كەیسی تاوانی ئەنفال كە قوربانییەكان 182 هەزار كەسە و كەیسی تاوانی هەڵەبجە كە پێنج هەزار كەس شەهید بوون خرانە دوای كەیسی دوجەیل.
بەشیك لە تەواوكردنی قۆناغی عەدالەتی ڕاگوزار، مەسەلەی نەهێشتنی سیاسەتی تەعریب و هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی "ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش"ی حزبی بەعسە، كەچی لەم ڕۆژگارەدا لەسەر بنەمای ئەو بڕیارانە تەعریب و سیاسەتی گۆڕانكاری دیموگرافی لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، دەكرێت.
ئەمانەی ئاماژەمان پێكرد مشتێكە لە خەروارێك، كە دیاردەی زەق و دزێون و نموونەیەكی بەرچاوی شكستیبوونی چەمكی عەدالەتی ڕاگوزارە لە عێڕاق و، بەم جۆرەش ناكرێ چاوەڕوانی دەوڵەتی دیموكراسی و هاووڵاتی و مافی مرۆڤ بین و، ئەم ڕەوشەش وا دەخوازێ كە بەرنامە و هێڵی پۆخت و پێویستی چەمكی عەدالەتی ڕاگوزار بخەینە ڕوو.
