بە ڕوونی
كاوە مەحموود
مێژووی ئێزیدییەكان بە هۆی دەستگرتن بە خاك و پابەندبوون بە ئایین و كەلتور و بەها و نەریتی كۆمەڵایەتی ڕەسەنی خۆیان، بریتیە لە ئازار و ئەشكەنجە و زوڵم و زۆرداری كەڵەكەبووی ئەوتۆ، كە لە شوناسی تاك و لە شوناسی بەكۆمەڵ، وەك پێكهاتەیەكی كوردی ڕەسەن، ڕەنگیداوەتەوە.
سیاسەتەكانی دەوڵەتی عوسمانی لە سەردەمی سولیمان قانونی و تا عبدوالحمید و، بەكارهێنانی والییەكانیان بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەی ئێزیدییەكان و، تاڵانكردنی داهات و بەروبوومیان و، بەكارهێنانی میری دەرەبەگی كورد دژ بە نەتەوەی خۆیان بە بیانووی جیاوازی ئایینییەوە و، شالاوی سەفەوەییان بۆ ناوچەی ئێزیدینشین، زنجیرەیەك تاوانن، كە جگە لە جینۆساید دەستەواژەی دیكەی بۆ نادۆزرێتەوە.
بە ڕووخاندنی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی نەهامەتی و ئازاردانی ئێزیدییەكان كۆتایی نەهات. فەیسەڵ، كە ئینگلیز بە پاشا بەسەر عێڕاقدا سەپاندی، لە یاداشتە بەناوبانگەكەیدا، هەرچەندە دان بەوەدا دەنێت ئێزیدی كوردن و بە كوردی ئاخافت دەكەن، بەڵام بە زانیاری هەڵە باس لە ئایینی ئێزیدی دەكات و، دەڵێت: ئێزیدییەكان و خەڵكی سەر بە مەزهەبەكانی دیكە بە ناو موسڵمانن. پێشتر و لەو كاتەشەوە بەردەوام چەواشەكاری سەبارەت بە ئایینی ئێزیدی و ڕێنمایی و بەهای ئەو ئایینە كراوە.
كاتێك لە 16ی كانونی یەكەمی 1925 بە بڕیاری نابەجێی ئەنجومەنی (عوسبەت الامم) ماوە بە سەربەخۆیی كوردستانی باشور نادرێت و، بە دەوڵەتی عێڕاق دەلكێنرێت، نەهامەتی و ئازاردانی ئێزیدییەكان كۆتایی نایەت و ناوچەی نیشتەجێبوونیان دووچاری شاڵاوی سەربازی جۆراجۆر دەبێتەوە. لە ساڵی 1925 هێزی سەربازی دەوڵەتی عێڕاق بە هاوكاری فڕۆكەی بەریتانیا، ئاراستەی شاخی شنگال دەكرێت. هەر لەو كاتەوە بیر لە نیشتەجێكردنی عەشیرەتە عەرەبەكان دەكرێت و، ئەوە بوو پرۆژەی (جەزیرە) و شوێنی نیشتەجێبوون بۆ عەشیرەتە عەرەبەكان جێبەجێ دەكرێت و ئەو عەشیرەتانەش هاوكاری هێزە سەربازییەكان دژ بە موقاوەمەتی ئێزیدییەكانی چیای شەنگال دەبن.
لە ساڵی 1935 لە سەردەمی وەزارەتی یاسین الهاشمی، كە بە نەخشەدانەری تەعریب ناسراوە، شاڵاوی سەربازی دیكە بە ئاگاداری و هاوكاری بەریتانیا، دژ بە چیای شنگال دەكرێت و، هەرچەندە ئێزیدییەكان بەرەنگاری ئەو شاڵاوە دەبنەوە، بەڵام لە كۆتاییدا هێزی دەوڵەت ئەو ناوچەیە كۆنتڕۆڵ دەكات و، لە دادگای عورفی بێ ڕێوشوێنی قانونی بڕیاری 300 كەس بە دە ساڵ زیندان و نۆ كەس بە سێدارەدان، دەدرێت.
شاڵاوە سەربازییەكان بەردەوامبوون و ئەوە بوو لە ساڵانی 1941و 1963 بە هاوكاری سوپای سوریا و 1966 و 1972 و 1973، شاڵاوی جۆراجۆر ئەنجام دران.
ئامانجی سەرەكی ئەو شاڵاوە سەربازییانە خۆی لە كاركردن بۆ گۆڕانكاری دیموگرافی و تەعریب كردن و گۆڕانكاری لە سنوری جوگرافی ناوچەكە، دەبینییەوە.
پرۆسەی دەركردنی كوردی ئێزیدی و ڕاگواستن و تەعریبكردنییان بە شێوەیكی نەخشەبۆكێشراو هەر لە سەردەمی لكاندنی كوردستانی باشور بە دەوڵەتی عیڕاقەوە و تا سەردەمی بەعس بە شێوازی جۆراجۆر بەردەوام بوو. لە ساڵی 1945 تا ساڵی 1965، 30 گوند و لەساڵی 1963 تا 1964 ، 11 گوند و لە ساڵی 1975 38 گوندی ئێزیدی لە ناوچەكانی شنگال و شێخان و سیمێڵ خاپوركران.
بەشێك لە هەنگاوەكانی تەعریب جگە لە خاپوركردنی گوندەكان، ڕاگوستانی خەڵكەكەی بۆ ئۆردوگا زۆرەملییەكان بوو، تەنانەت ناوی ڕەسەنی گوندەكان، كە بەشێكیان ئۆردوگای زۆرەمڵیی تیایدا درووست كرا بۆ ناوی عەرەبی گۆڕدرا.
تەماشاكەن چۆن دوو هۆڵا دەبێتە تامیم و، تل بنات بە قادسیە و، زۆرتاڤ بە ولید و، خانەسور بە عروبە و، دووگرێ بە حتین و، تل قسب بە بەعس و، تل عوزیر بە قحتانیە و، بدرك بە یرموك و، گوهبل بە ئەندەلوس و، سیپاشێخدرێ بە جزیرە و، گرزرك بە عدنانیە و، سنونی بە شمال.
بەشێكی دیكەی سیاسەتەكانی تەعریب بریتی بوو لە زەوتكردنی زەوی ئێزیدییەكان و دابەشكردنی بەسەر عەرەبەكان و، ئێزیدی لە ئاماری گشتی دانیشتوان لە ساڵانی 1977و1987و1997 بە نەتەوەی عەرەب تۆماركران. بەم جۆرە رێژەی كورد، كە لە ئاماری 1957 لە شنگال 80% لە 1977 دەگاتە 6%.
بە پێی ئاماری پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا لە كۆبونەوەی ئەیلولی 2002 ، كە لە ستراسبۆرگ بەسترا ژمارەی كوردی ڕاگوێزار لەو ناوچانە بە كوردی موسڵمان و ئێزیدی گەیشتۆتە هەشت سەد هەزار.
شێوازەكانی دیكەی سیاسەتی تەعریب بریتی بوو لە سەندنەوەی ناسنامەی جوتیاری لە جوتیارە ئێزیدییەكان بۆ ئەوەی پەیوندییان بە خاكەوە لاواز كەن و، هەروەها تۆماركردنی ناوی منداڵان بە ناوی عەرەبی و ئیسلامی و، تۆمارنەكردنی موڵك بە ناوی ئێزیدییەكانەوە و پێدانی 25 هەزار دینار كە ئەو كاتە دەگەیشتە 75 هەزار دۆلار بۆ هەر خێزانێكی عەرەب، كە بێت لە شوێنی ئێزیدییەكاندا نیشتەجێ بێت، جگە لە پێدانی زەوی نیشتەجێبوون و زەوی كشتوكاڵی بە عەرەبە هاوردەكان.
سیاسەتی جیاكاری و گاڵتەجاری بە ئایین و كەلتووری ئێزیدییەكان بواری كۆمەڵایەتی و تەنانەت لە كاتی بەشدارییان لە ئەركی سەربازیی دەوڵەت، گرتەوە.
ئێزیدییەكان بوون بە قوربانی شاڵاوی بەدناوی ئەنفال، كە شێوازێكی دیكەی جینۆساید دژ بە تەواوی گەلی كوردستان بوو. چارەنووسی ئەو ژمارە ژن و منداڵانەی لە قەڵای نزاركێ و تۆپزازە بەدیلگیران تا ئێستا نادیارە.
سیاسەتی پەراوێزخستن دووای ڕووخاندنی بەعس شێوازێكی دیكەی وەرگرت و هاوكات لەگەڵ سیاسەتەی پەراوێزخستنی ئەو ناوچانە لەلایەن دەسەڵاتی نوێوە، تیرۆری گروپە ئیسلامییە توندڕەوەكان پێش داعش و دوای داعش بە هاوكاری پێگەی كۆمەڵایەتی شۆڤینیستی نەتەوەیی عەرەب دەستیپێكردەوە.
پێش 2014 و دوای ئەو رێَكەوتەش شاڵاوی تاڵانكردن و كوشتن و موڵك داگیركردن و دەستدرێژی بەسەر ژنان و فڕۆشتنیان وەك كۆیلە و كوشتنی بە كۆمەڵیان لەلایەن داعش و ئەو چەكدارە عەرەبانەی كە گوایە دراوسێی ئێزیدییەكانن، گەیشتە ڕادەیەك، كە ڕای گشتی نێودەوڵتیی هەژاند.
تا ئێستا چارەنووس نزیكەی 2717 ئیزیدی كە 1273یان ژنە دیار نییە و، بە هەزاران ئێزیدی لە ژێر چادردا بۆ ماوەی زیاتر لە نۆ ساڵە لە كولەمەرگیدا ژیان بەسەردەبەن.
لە شنگال ڕەوشێكی سیاسیی ئەوتۆ درووستكراوە، كە ئێزیدییەكان ناتوانن بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان بگەڕێنەوە. سادەترین خاڵەكانی عەدالەتی ڕاگوزار ئامادەنەكراوە، لە كاتێدا ئێزیدییەكان هەر لە دوای ڕوخاندنی ڕژێمی سەدام حوسینەوە پێویستییان بە عەدالەتێكی ڕاگوزاری تایبەتمەند بوو.
نەهامەتی ئێزیدییەكان و ئازاری ئەو ژنانەی كە لە دیلی داعش ڕزگاركران ئێجگار دژوارە و، تا ئێستا لە بواری كۆمەڵایەتی و قانونییەوە چەندین كێشەیان هەیە، كە كۆمەڵگا و حكومەت خۆی لێ بێدەنگ كرددوە و، ئەم بابەتە نەبۆتە مەسەلەیەكی كۆمەڵگایی كوردستانی.
تا ئێستا تاوانبارانی داعش دادگایی نەكراون و، ئەوەی كە بوونی نییە چەمكی عەدالەتە لە مامەڵەكردن لەگەڵ ڕەوشی ئێزیدییەكاندا.
پرسیار ئەوەیە بێدەنگی بەرامبەر بە 74 شاڵاوی جینۆساید و تاوانێك كە لە ماوەی چەندین سەدەدا چەندبارە دەبێتەوە، تاكەی؟!
