بەڕوونی
كاوە مەحموود
میتۆدی ماركس لە نووسینی سەرمایە
بەشی یەكەم
پێشەكی
كارل ماركس هەروەك ئەو پێناسەیەی لە كتێبی سەرمایە ئاماژەی پیكراوە، كە ئابووریناس و فەیلەسوف و سیایەتمەدار و سۆسیۆلۆجیست و ڕۆژنامەنووسە، یەكێك لە بەهرەمەنترین هزرمەندانە، كە قوڵترین توێژینەوە و شیكردنەوەی بۆ شوناسی ئاڵۆزی سیستمی سەرمایەداری كردوە. هەڵبەتە ئەم بۆچونە ئەوە ناگەیەنێت، كە سەڕەڕای داهێنانەكانی ئەو كاتەی و پێشبینییەكانی بۆ ئایندەی سەرمایەداری، سەرجەم وردەكاری و شوناسی قەیران و بنجوبناوانی سەرمایەداری لە توێژینەوەكانی خستبێتەڕوو و، بەم پێیەش كۆتایی بە لێكدانەوە و دەستنیشانكردنی ئاستی پەرەسندنی سەرمایەداری هاتبێت. لێكدانەوە و توێژینەوەكان سەبارەت بە سەرمایەداری دوای ماركس بەردەوامبووە و، بابەتی نوێ سەبارەت بەم سیستمە سیاسییە ئابوورییە كۆمەڵایەتییە، خراوەتە ڕوو. هەر بۆ نموونە ئاماژە بۆ بەرهەمەكانی ئینگلز و لینین و گرامشی و لۆكاش و تروتسكی و ماو و شی جینبینگ و سەمیر ئەمین، سەبارەت بە سەرمایەداری دەكرێت. یەكێك لە بەرهەمە گرنگ و نوێكان كتێبی (سەرمایەدارییە لە سەدەی بیستویەكەم) كە لە ساڵی 2013 لەلایەن ئابووریناسی فەرەنسی (تۆماس بیكیتی) نوسراوە و، ئاماژە بە مەترسی زیادبوونی جیاوازی چینایەتی نێوان دەوڵەمەند و هەژاران بە هۆی بەردەوامبوونی سیاسەتكانی سەرمایەداری جیهانی دەكات.
پێشتریش فواد مرسی، كە یەكێك لە هزرمەند و سەركردەكانی حزبی شیوعی میسر بوو، لە كتێبێكی بەناوبانگدا بە ناونیشانی (سەرمایەداری خۆی نوێدەكاتەوە) باس لەوە دەكات، كە لەساڵانی پێشتر لە هندێ لایەنی سروشتی گۆڕانكارییەكان لە سەرمایەداری هاوچەرخ نزیك بوومەتەوە و، بۆیە پێویست ناكات سەرلەنوێ لە بواری بنەما و ڕواڵەت و میكانیزمە نەریتییەكان، پێناسەی سەرمایەداری بكەم. ئەوەی لام گرنگە لە نێوەندی ئەم سەدەیەوە دیاردە و میكانیزمە نوێكانی سەرمایەداری چییە، كە دەبێتە هۆی بەردەوامبوونی شوناسی چەوساندنەوەیدا؟
سەڕەڕای گۆڕانكارییەكان لە سیستمی سەرمایەداری و بەرهەمی بیرمەندە ماركسیستەكان دوای ماركس، كتێبی (سەرمایە) تا ئێستا بە زانسترین و دەوڵەمەنترین بەرهەمی هزری لە بواری شیكردنەوە و دەستنیشانكردنی پێشبینییەكان سەبارەت بە پەرەسەندنی سیستمی سەرمایەداری دادەنرێت و، تا ئێستا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت و بابەتێكە لە بەشێكی زۆری زانكۆكانی تایبەت بە ئابووری سیاسی دەخوینرێت.
نهێنی ئەم مەسەلەیە بۆ ئەوە دەگرێتەوە، ماركس لە كتێبی سەرمایە كلیلی شیكردنەوە و تێگەیشتنی شوناسی سیستمی سەرمایەداریی بۆ مرۆڤایەتی خستۆتەڕوو، ئەمەش بە پشتبەستن بەو میتۆدەی، كە لە نوسینی سەرمایە بەكاری هێناوە.
ماركس لە سەرجەم نوسینەكانی گرنگییەكی تایبەت و قوڵی بە تێگەیشتن و لێكۆڵینەوەی سەرمایەداری دا و، تەنانەت 80% بەرهەمەكانی دەربارەی (رەخنەیە لە ئابووری سیاسی). لینین سەبارەت بەم بابەتە ئاماژە بە گرنگی كتێبی سەرمایە دەكات كە ماركس چوار دەیەی تەمەنی بۆ ئەم كارە تەرخان كردبوو.
پێش نوسینی سەرمایە، ماركس لە بواری ئابووریدا كۆمەڵێك بەرهەمی جۆراجۆری هەبوو، كە سەرەتایەك بۆ ڕوونكردنەوەی مۆرك و سروشتی چەوسانەوە لە سایەی سەرمایەداریدا بوو. لە ساڵی 1844 دەستنوسی پاریس سەبارەت بە ئابووری و فەلسەفەی نوسی، كە شیكردنەوەیك بۆ زانستی ئابووری و ڕەتدانەوەی ئادەم سمیت و ڕەخنە لە فەلسەفەی هیگل بوو. لەم نوسینەدا ماركس باس لە بیرۆكەی نامۆبوون لە هەلومەرجی كۆمەڵگا پیشەسازییەكاندا دەكات. لە ساڵی 1846دا ماركس و ئینگلز (ئایدیۆلۆجی ئەڵمانی)یان نوسی، كە تیایدا ئاماژە بە هێزی كار و دابەشكردنی كار و شێوازی خاوەندارێتی دەكەن و باس لەوە دەكەن، كە پەرەسەندنی مێژوویی ڕەنگدانەوەی گۆڕانكارییە لە پەیوەندی ماددی و ئابووری لە ژێرخانی كۆمەڵگادا. لە 1847دا ماركس كتێبی (هەژاری فەلسەفەی) نوسی، كە وەڵامدانەوەی بیروبۆچونەكانی برۆدۆنە. هەرچەندە لە ناونیشانی كتێبەكە وشەی فەلسەفە هاتووە، بەڵام نوسینەكەی ماركس بابەتێكی ئابوورییە و، ڕەتدانەوەی كتێبی (فەلسەفەی هەژاری)ی برۆدۆنە. لەم نوسینەیدا ماركس تیۆرە سەرەكییەكانی خۆی، كە لە كتێبی (سەرمایە) پشتی پێبەستووە، خستۆتەڕوو. هەروەها باسی لە چەمكی بەرهمهێنان و دابەشكردن و یاسای بەها و چەمكی دیالكتیك لە ئابووری سیاسییدا كردوە.
دوای شكستی شۆڕشەكانی ساڵی 1848 لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و هۆڵەندا، ماركس دووچاری بێهودەیی نەبوو، بەڵكو پێی وابوو دەبێ زیاتر لێكۆڵینەوە و توێژینەوە سەبارەت بە چەمكی شۆڕشی كۆمەڵایەتی بكات و، جەختی لەسەر گرنگی هزر و قوڵبوونەوەی تیۆری لە كاری سیاسیی كردەوە.
لە ساڵی 1849 ماركس چوو بۆ لەندن و، لە كتیبخانەی مۆزەخانەی بەریتانیا لە لەندن لە ساڵانی 1857ـ 1858 توانی بەرهەمێكی بە ناوی (گرۆندریسە) هێڵە گشتییەكانی ڕەخنە لە ئابووری سیاسی بنوسێت و، ئەم كتێبەی دوای مردنی ماركس لە ماوەی 1939ــ 1941 لەلایەن پەیمانگای ماركسی ــ لینینی لە سۆڤیەتدا بڵاوكرایەوە.
كتێبی سەرمایە
كتێبی یەكەمی سەرمایە لە ساڵی 1867 بڵاوكرایەوە. دوای مردنی ماركس كتێبی دووەم و سێیەمی سەرمایە لەڵایەن ئینگلز بۆ چاپ ئاماكرا و، ئەوەبوو كتێبی دووەم لە ساڵی 1885 و كتێبی سێیەم لە سااڵی 1894 بڵاوكرایەوە.
سەرمایە یەكێكە لە بەرهەم و كارە هزرییە هەرە بایەخدارەكانی سەدەی نۆزدەهەم. لە كتێبی یەكەمدا ماركس تیشك دەخاتە سەر پرۆسەی بەرهەمهێنانی سەرمایە و ئاماژە بەوە دەكات، كە هێزی سەرەكی بزوێنەری سەرمایەداری لە چەوساندنەوەی كرێكاردایە و لە ئاكامی ئەو كارەی كە كرێ وەرناگرێ و زێدەبایی درووست دەكات. ئەم زیدەباییە بە قانون لە لایەن سیستمی سیاسیی و مافی خاوەندارێتی و دابەشكردنی پشكەكان بەسەر خاوەن كۆمپانیاكاندا، پارێزراوە و، پاشخانێكی مێژوویی هەیە، كە سەرچاوەكەی تاڵان و داگیركردنە و، كرێكارانیش ئەو هەلومەرجە ئابوورییە بەرهەمدەهێننەوە، كە لە سایەدا كاردەكەن و زێدەبایی درووست دەكەن. لە كتێبی یەكەمی سەرمایە ماركس ئاماژە بە یاساكانی جۆڵە لە سیستمی سەرمایەداری دەكات و میكانیزمەكانی كەڵەكەبوونی سەرمایە و چڕبوونی و پێشبڕكێی بازرگانی و سیستمی بانكی و كەمبوونی ئاستی قازانج و كرێی زەوی (ریع) دەخاتە ڕوو، كە تێكڕای ئەم بابەتانە لە چوارچێوەی ململانێی چینایەتی و ڕەخنەگرتنە لە ئابووری سیاسیی سەرمایەداری.
ماركس سەرەتا باس لە كاڵا وەك وەڵامدەرەوەی یەكێك لە پێداویستییەكانی مرۆڤ دەكات و، ئاماژە بە بەهای سوودبوون و بەكارهێنان و بەهای ئاڵوگۆڕ و، پارە و نرخ دەكات.
سەبارەت بە پەرەسەندنی تەكنۆلۆجی، كە دەبێتە هۆی زیادبوونی بەرهەمهێنان و بەهای بەكارهێنان لە كۆمەڵَدا، ماركس پێی وایە، كە لە هەمان كاتدا ئەو زیادبوونە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی بەهای ئابووری و سامان و كەمبوونی قازانج، كە ئەمەش سیمایەكی ناكۆكی قەیرانی ئابوورییە لە ئابووری سەرمایەداریدا و لە نێو زیادبوونی بەرهەم هەژاری درووست دەبێت.
كتێبی دووەمی سەرمایە لە ساڵی 1885 بە ناوی (پرۆسەی ئاڵوگۆری سەرمایە)یە و، كتێبی سێیەم بە ناوی (پرۆسەی بەرهەمهێنانی گشتگیری سەرمایەداری) لە ساڵی 1894 چاپكرا.
لە كتێبی دووەمدا ئاماژە بە بابەتەكانی شێوازی گۆرینی سەرمایە و بازنەكانی و، گەڕانەوەی سەرمایە یان ڕێژەی سووری سەرمایە و، بەرهەمهێنانەوە و سووڕانی هەموو سەرمایەی كۆمەڵایەتی، كرا.
لە كتێبی سێیەمدا ئاماژە بۆ ئەم بابەتانە كراوە: گۆرینی زێدەبایی بە قازانج... گۆرینی رێژەی زێدەبایی بە رێژەی قازانج ... گۆڕینی قازانج بە رێژەی نێوەنجی قازانج... یاسای بۆچونی ئاراستەبوونی ریژەی قازانج بۆ كەمبونەوە... گۆرینی سەرمایەی كاڵا و سەرمایەی دراو بۆ سەرمایەی بازرگانی... دابەشبوونی قازانج بە سوود و بە قازانجی خاوەنكار... گۆڕینی زیدە قازانج بە قازانجی عەقاری... داهات و سەرچاوەكانی.
ماركس پێش مردنی دەستنوسێكی سەبارەت بە مێژووی تیۆرەكانی زێدەبایی ئامادە كردبوو، كە دەكرێ بوترێ كتێبی چوارەمی سەرمایەیە.
ئەم بابەتە كارل كاوتسكی بە ناونیشانی (تیۆرەكانی زێدەبایی) بە سێ بەش بڵاویكردەوە.
