بەڕوونی
كاوە مەحموود
میتۆدی ماركس لە نووسینی سەرمایە
بەشی چوارەم
سێیەم میتۆد/ تێڕوانینی گشتگیر بۆ سەرجەم دیاردەكانی سەرمایەداری
تێڕوانینی ماركس بۆ لێكدانەوە و شیكردنەوەی سەرجەم دیاردەكانی تایبەت بە شوناسی سیستمی سەرمایەداری، پشت بە بنەمای پەیوەندی ئۆرگانیكی سەرجەم ئەو دیاردانە بووە، كە سەرمایەداری لە بواری ئابووری و سیاسیی و كۆمەڵایەتی و كەلتووری بەرهەمی هێنابوو. لە كتێبی (سەرمایە)، ماركس نەك تەنیا تەماشای ئەو دیاردانە بە دابڕان لە یەكتر و تەنانەت بە یەكبوونی ڕووكەشییانەی ئەو دیاردانە ناكات، بەڵكو بنكۆڵی لە ناوەڕۆك و بناغەی ئەو سەرچاوەیەی، كە بنەمای سەرجەم ئەو دیاردانەیە دەكات. بەم جۆرە ماركس بە شێوەیەكی گشتگیر و لە ڕوانگەی یەكبوونی ئەو دیاردانە، نەك دابڕان لە یەكتر دیاردەكانی سیستمی سەرمایەداری و هۆكاری سەرەكی شوناسی چەوسێنەرانەی ئەو سیستمە دەخاتە ڕوو.
ئەم خاڵە لە میتۆدی ماركس بنەمای چەمكی (ئابووری هەمووكی)یە (Macroeconomics) كە دەڕوانێتە ئابووری وەك بلۆكێكی یەكگرتوو و، ئەوە بوو كە ئابووریناسی نەرویژ (ركنر فریش) لە ساڵی 1933 ئەم دەستەواژەیەی بەكارهێنا وەك مامەڵەیەكی یەكگرتوو لەگەڵ بەرهەمی ناوخۆیی و رێژەی بێكاری و ئاستی نرخی كاڵاكان.
تەماشاكردنی گشتگیرانە بۆ سیستمی سەرمایەداری بنەمای دستنیشانكردنی شوناسێكی دیكەی سەرمایەدارییە، كە مەبەستم دیاردەی جیهانگیری و ڕەوشی ئابووری جیهانییە و، ئەمەش بیرۆكەیەكی سەرپێی نییە، بەڵكو واقیعیكە كە مرۆڤایەتی لەسەرجەم جیهاندا بە خراپەكارەكانی و قەیرانەكانی سەرمایەداری دەناڵێنێت. نموونەی ئەو دۆخە كە دوای ماركس دەركەوت قەیرانی ساڵانی 1929 ــ 1933 و قەیرانی دارایی ساڵی 2008ی جیهانە.
ئابووریناسانی سیستمی سەرمایەداری باس لە سیستمی سەرمایەداری وەك دۆخێكی نەگۆڕ و، واقیعیك، كە حەتمیەتی ژیانی مرۆڤایەتی بەسەر كۆمەڵگا و مێژوودا سەپاندوویەتی، دەكەن. بەم جۆرە سەرمایەداری شوناسی ڕاستی مێژوویی بە خۆی دەدا و ئاراستەی ڕەفتار و یۆچوون و تێڕوانین بۆ خود و بۆ بەرامبەر بە جۆرێك وێنا دەكات، كە ڕاستییەكی ڕەهای نەگۆڕە و، بەم شێوەیەش سەرجەم پێكهاتەكانی سەرخانی ئابووری و تێڕوانین بۆ ئایین و زمان و داستان و كەلتوور بە گشتی، دەستنیشان دەكات.
ئەمەش بە پێچەوانەی بۆچوونی ماركسە، كە پێی وایە سەرمایەداری سیستمە و، بەشێكە لە قۆناغەكانی مێژوو و شوناسی چەوساندنەوەی هەیە و لە بەرامبەریشیدا چەمكی (metanarrative) واتە میتاگێڕانەوەكان بەرهەمدێت، كە بواری ڕۆشنفیكری و عەقلانیزم و شۆڕش دەگرێتەوە كە ئەمانە فاكتەری گۆڕانكاریی لە سیستمی سەرمایەداری و سەرچاوەی سەرەكی مۆدێرنیزم پێكدەهێنن. بە پێچەوانەی ئەو بۆچونەی ماركس ئاراستەی پۆستمۆدێرنیزم بیرۆكەی كۆتایهاتنی چەمكی (میتاگێرانەوەكان) (السردیات الكبری) دەخەنە ڕوو و، جەخت لەسەر گشتگیری سەرمایەداری ناكات و، بەشە دابڕاوە لەیەكترەكانی دیاردەكان دەخاتە ڕوو.
میتۆدی چوارەم/ خستنەڕووی یاسای چەوساندنەوە
سیستمی سەرمایەداری پێش ماركس بە جۆرێك نمایشی خۆی دەكرد، كە بە پێی لۆجیكی یەكسانی لە بواری سیاسی و ئابووری لە كۆمەڵگادا مامەڵە دەكات و، بەم بنەمایەش ڕەنگدانەوەی ئەم بۆچونەی لە خستەڕووی شوناسی دەوڵەتی سەرمایەداری دەردەكەوێ، كە گوایە دەوڵەتی پێگەیشتووە و لەسەر بنەمای یەكسانی هاووڵاتیانە بەرامبەر یاسا و لە سایەی ئابووری سەرمایەداریدا تاكەكانی كۆمەڵگا ئازادانە بژاردەكانی خۆیان و ئاڵوگۆڕ ئەنجام دەدەن و، هەر تاكێك ئەوەی كە ماف خۆیتی وەدەستی دەهێنێت.
ماركس ئەم بۆچونەی سیستمی سەرمایەداری لە كتێبی (سەرمایە) هەڵوەشاندنەوە و یاسای چەوساندنەوە، كە بنچینەی سەرەكی سیستمی سەرمایەدارییە، خستەڕوو.
لە كتێبی (سەرمایە) ماركس ئاماژە بە نایەكسانی بنیاتگەرانەی شێوازی بەرهەمهێنانی سیستمی سەرمایەداری دەكات كە دەبێتە هۆكاری سەرەكی چەوساندنەوە و، لە شێوازەكانی سیستمەكانی پێش سەرمایەداری دژوار و خراپترە.
كلیلی ماركس بۆ دۆزینەوە و ئاشكراكردنی شوناسی چەوساندنەوە لە سیستمی سەرمایەداری بۆ تیۆری (زێدە بایی) دەگەڕێتەوە، كە یەكێكە لە تیۆرە شاكارەكانی ماركس و لە شیكردنەوەی ئەم تیۆرەش ماركس ئاماژە بە شێواوی زێدەبایی ڕەها و زێدەبایی ڕێژەیی دەكات.
بنەمای ئەم كلیلە لای ماركس وابەستە بە ئەو جیاكردنەوەی كە ماركس نێوان چەمكی كار و چەمكی توانای كار كردی. بە بۆچونی ماركس سەرمایەدار بە پارەی خۆی كاری كرێكار ناكرێت، بەڵكو توانای كاركردنی كرێكار بەم پارەیەی بۆ ئەو كرێكارە بۆ مانەوەی خۆی و نەوەی خۆی پێویستە دەكرێت و، بەرامبەر ئەمەش كرێكار بەهای بەرهەم و كاڵا درووست دەكات، كە زیاترە لەو كرێیەی دەدرێتی و، بەم جۆرە زێدەبایی دەچێتە گیرفانی سەرمایەدارەوە و، لە ئاكامی كەڵكەبوونی زێدەبایی، كە بەرهەمی توانای كاری كرێكارە، زیادبوون و ئیحتكاركردنی سەرمایە درووست دەبێت. لەم چەوساندنەوەیە ماركس جیاكاری نێوان كاری دەستی و كاری هزری ناكات و، بەم حۆرەش لە ئابووری سیاسیی ماركسیستدا چەمكی كرێكاری یەخە شین و كرێكاری یەخە سپی هاتەكایەوە.
بەم جۆرە كار یەكسانە بە بەهای كاڵای بەرهەمهێنراو، بەڵام كرێَ یەكسانە بەو كرێیەی لەلایەن سەرمایەدارەوە هێزی كاری پێدەكرَێت و جیاوازی لە نێوان ئەو دوو نرخە بریتییە لە زێدەبایی.
ئەو ڕەوشەی كە دووچاری كرێكار دەبێتەوە چەوساندنەوەیكی ڕوونە، هەروەكو ئەو چەوساندنەوەیە لە سیستمی كۆیلایەتی و لە سیستمی فیوداڵ، كە جوتیارانی هەژار بە دەستی سیستمی فیوداڵ دووچاری دەبوونەوە. جیاوازی ئەم دوو چەوسانەوەیە لەوەدا بوو، كە لە سیستمی كۆیلایەتی و فیوداڵ زۆر ڕوون و ئاشكرا بوون و ، لە سەرمایەداریدا بە نهێنی ئەنجام دەدرا و بە ناوی یەكسانی تاكەكانەوە تێپەر دەكڕا، تا ئەو كاتەی ماركس بە ڕوونكردنەوەی تیۆری زێدەبایی لە كتیبَی سەرمایە ئاشكرای كرد.
ئاماژەكردن بە شوناسی چەوساندنەوە لە سیستمی سەرمایەداریدا لەلایەن ماركسەوە، ئاماژەكردن بەوەی سیستمی سەرمایەداری دەڕبڕی عەقلانیەت و دیاردەی پێگەیشتووبوونی شارستانی و كۆتایهاتنی مێژوو نییە و، لەمەشدا جیاوازی نێوان ماركس و هیگل دەردەكەوێت. بۆیە سەرمایەداری لای ماركس سیستمێكی چینایەتی چەوسیًنەرانەیە، كە لەسەرجەم پەیوەندییەكانی و ڕووداو و پەرەسەندنەكانی دەردەكەوێت.
ڕوونكردنەوەی شوناسی چەوساندنەوە لە سیتمی سەرمایەداری بنەمای هەڵوەشاندنەوەی چەمكی مافە، كە دەوڵەتی بۆرژوا بە بنەما بۆ بابەتی یەكسانی و هاوڵاتیبوون دایدەنێت.
هەر لە چوارچێوەی خستنەڕووی شوناسی چەوساندنەوەی سەرمایەداریدا، ماركس ئاماژەی بە چەمكێكی نوێ بە ناوی (بەرهەمێنانی شێوازی ئاسیا)، كرد. ئەم چەمكە بۆ یەكەمین جار لە نامەیەكی ماركس بۆ ئینگلز لە ساڵی 1853 باسكرا و، دوواتر لە (گۆندریسە) ئاماژەی پێكردەوە.
بە پێی ئەم بۆچوونە نەبوون و لاوازی خاوەندارێتی تایبەت لە ڕۆژهەڵات هۆكاری دوواكەوتن و بوونی ئیستبدادە لە حوكمڕانیدا و خاوەندارێتی خاك لە دۆخی (ئەمیریدا) دەمێنێتەوە و جۆرە لێگرتنێك لە سەرهەڵدانی ناكۆكییە چینایەتییەكان درووست دەبێت و، لە جیاتی ئەوەی یەكەی سەرەكی چینی كۆمەلایەتی بێت، شێواز و یەكەی كۆمەڵایەتی دیكە وەك خێزان و عەشیرەت و هۆز و تایفە كارادەبێت و، لەم جۆرە دۆخانەشدا دەوڵەتی حوكمی ڕەها مەزن و پێكهاتەی بەهێز دەبێت و، لە ئاكامیشدا ئاستی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتی و گەشەكردن دووا دەكەوێت.
