تێڕوانینێكی ماركسیستانە
ناوەڕۆكی هونەر و ئەدەب لە خەباتی چینایەتی و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكاندا
كاوە مەحموود
ئەم جیهانە باش نییە. با بیگۆڕین. هەستن دەی
ئەم ڕستەیەی سەرەوە بۆ مایسترۆی ئۆركسترا "نیكۆلاوس هارناكۆرت" دەگەڕێتەوە كە سەركەوتووانە سەرجەم سیمفۆنیاكانی بیتهۆڤنی تۆماركردووە، كاتێك باسی پێنجەمین سیمفۆنیای بیتهۆڤن دەكات دەڵێت: ئەم میوزیكە هاندانێكی سیاسی شۆڕشگێرانەیە.
ئەمڕۆ سەرجەم ڕووداوەكان لە ئاستی نیشتمانی و جیهانیدا، جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەم جیهانە باش نییە و فرسەت و هەلی گۆڕانكاری هەردەم بژاردەیەكە لەبەردەم گەلانی ستەمدیدە و چینە چەوساوەكاندا.
هەروەكو لە ریتمی ئەو سیمفۆنیایەدا هاتووە، تێكۆشانی شۆڕشگێڕی بەشێوەیەكی میتۆدی دەكرێت. میوزیكی قۆناغی یەكەمی ئەو سیمفۆنیایە بە شاڵاوێكی سەرتاسەری دەستپێدەكات كە هیچ بەربەستێك لە بەردەمی خۆیدا ناهێڵێت و دواتر لە قۆناغی دووەمی سیمفۆنیاكەدا چركەساتی دوودڵی و ڕەشبینی رەچاودەكرێت و كۆتاییەكەشی دەربڕینە بۆ سەركەوتن.
هەرچەندە بیتهۆڤن كەسێكی سیاسەتمەدار نەبووە و بەتەواوی هەڵسەنگاندن و شارەزایی لە ڕووداوەكان نەبووە، بەڵام هەستی شۆڕشگێڕانەی وایكردووە، كە بگاتە دەرئەنجام و هەڵسەنگاندنی دروستی ڕووداوەكان. ئەو لەسەرەتاوە پێیوابوو، كە سەرهەڵدانی پۆناپارت دەبێتە مایەی پاراستنی بەهاكانی شۆڕشی فەرەنسا و بۆ ئەم مەبەستەش ویستی سێیەمین سیمفۆنیای خۆی بۆ پۆناپارت پێشكەشبكات، بەڵام كاتێك هەستی بە هەڵەبوونی بۆچوونەكەی خۆی كرد بەتایبەتی كە لە ساڵی 1802 پۆناپارت خۆی بە حاكمی ڕەها و هەتاهەتایی دانا و لەگەڵ پاپای ئەو كاتە ڕیكەوتننامەی مۆركرد و ئەم هەواڵە بە بیتهۆڤن گەیشت، ئەو نووسینەی خۆی لە سەر نۆتەی سیمفۆنیای سێ، كە پێشكەشی پۆناپارتی كردبوو، بە ڕقیكی زۆرەوە كوژاندەوە و ناوی پۆناپارتی لابرد، كە تا ئێستا شوێنی كۆژانەوەكە لەسەر ئەو نۆتەیە ماوە و سیمفۆنیاكەی لەناونەبرد، بەڵكو ڕستەیكی دیكەی لەسەر تۆماركرد كە بریتیبوو لە: بۆ یادگاری پیاوێكی مەزن كە پۆناپارت نییە.
ڕووداوەكان هەروەكو چۆن بیتهۆڤنیان دووچاری ڕەشبینی نەكرد، گەلی فەرەنسا و گەلانی ئەوروپا، بەتایبەتی چینی كرێكار و چەوساوەكانی بە ئاستی بێهودەیی و خۆبەدەسدانەوە نەبرد. ئەوە بوو شۆڕشەكانی ساڵانی 1848 سەرتاپای ئەوروپای گرتەوە و لە ساڵی 1871 كۆمۆنەی پاریس، كە یەكەمین شۆڕشی پرۆلیتاریایە بەرپابوو.
وانەكانی مێژوو پێماندەڵێن، كە لە كاتی پاشەكشەی شۆڕش، یان لە هەر وێستگەیكی شۆڕشگێڕیدا، كە بەرنامەی سیاسی گۆڕانكاری نەیەتەدی و بەربەستی بۆ پەیداببێت، شاڵاوی هێزی دژ شۆڕش و ئیرهابی فیكری دژ بە هەڵگرانی پەیامی گۆڕانكاری و تێكۆشان بۆ جیهانێك، كە عەدالەتی كۆمەڵایەتی تیادا دابینكرابێت و تێكۆشانی گەلێك وەك گەلی كوردستان بۆ دەستنیشانكردنی مافە سەرەكییەكانی خۆی بە شێوازی جۆراجۆر دەستپێدەكات، بەڵام ئەوەی كە هەردەم ئاسۆی گۆڕانكاری و زەمینەی بەرخودان و تێكۆشان بەكراوەیی دەهێڵێتەوە، مانەوە و بەردەوامبوونی ئەو قەیرانە هەمەجۆرانەیە، كە بەهۆی شێوازەكانی چەوساندنەوەی نەتەوەیی و چینایەتی و شێوازەكانی كۆلۆنیالزم نەك هەر ماوەتەوە، بەڵكو زیاتر قووڵتر و ئالۆزتر دەبێت و چینە چەوساوەكان و هێزی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی و گەلانی تێكۆشەر لەپێناوی سەربەخۆییدا، جگە لە بەرەنگاربوونەوە و گیانی موقاوەمەت و بەردەوامبوون، ڕێگای دیكەیان نییە و ئەم ڕێگایەش بە نوێكردنەوەی بەرنامەیی و دانانی ستراتیجی كاریگەر و تاكتیكی كارا دێتەدی، كە دەربڕینی لە بزاڤێكی نیشتمانی ـ چینایەتی ـ نێونەتەوەیی بەرجەستە دەبێت و ئەدەب و هونەر و داهێنان بەشێكە لەو بەرنامەیە و لە بزاڤی تێكۆشان بۆ گۆرانكاری كۆمەڵایەتی.
لە مێژوودا سیمفۆنیاكانی بیتهۆڤن و سروودە چینایەتییەكان و گۆرانی و سروودەكانی ئەو گەلانەی لە گۆڕەپانی تێكۆشانی نیشتمانی خۆیاندا بەرهەمیانهێناوە، لەوانە ئەی ڕەقیب و نەورۆز و بەرهەمەكانی هەژار و هێمن موكریانی و پیرەمێرد و بێكەس، شێركۆ و لەتیف هەڵمەت، حاجی قادر و جەزیری و ئەحمەدی خانی و جگەر خوێن، حەمەجەزا و شڤان پەروەر و ئەحمەد كایا و سەدانی دیكە لە مێژووی تێكۆشانی گەلەكەماندا هەردەم بەشێكی كاریگەر و كارا لە ئەدەبی شۆڕشگێڕی و بەرهەمی تێكۆشان بۆ پرۆسەی گۆڕانكاری بوون.
بەم جۆرە داهێنان لە بواری میوزیك و سروود و گۆرانی تەواوكەری بوارەكانی دیكەی داهێنان لە بواری ڕۆمان و چیرۆك و شیعر و شێوازەكانی دیكەی هونەر، لەوانە هونەری تەشكیلی و پەیكەرتاشی .. هتد، بووە.
داهێنان لە ئەدەبی شۆڕشگێڕی و پێشكەوتنخواز لە بواری نووسین و داهێنانی بواری فەلسەفە و سۆسیۆلۆجیا و ئابووری جیانەكراوەتەوە، بەڵكو بەشێك لەو ڕستە و بۆچوونانەی لە شانۆ و رۆماندا بەكارهاتووە، لە هەندێ شاكاری مەزن لە بواری ئابووریناسی و فەلسەفە‌و سۆسیۆلۆجیا و سیاسەتدا ڕەنگیداوەتەوە.
ماركس یەكێك لەو فەیلەسوفە مەزنانەیە، كە ئەدەب بە هەموو جۆرەكانییەوە لە نووسین و بەرهەمەكانی بە بەرهەمە ئابووریەكانییەوە ڕەنگیداوەتەوە و تەنانەت ماركس بە "شاعیری دیالكتیك" ناسراوە.
لە پێشەكیی چاپی ئەلمانیی كتێبی سەرمایەدا، ماركس نووسیوێتی: ئەم چیرۆكە باسی تۆ دەكات. ئەم ڕستەیەی لە شاعیری ڕۆمانی هۆراس 865 پ.ز، وەرگرتووە و مەبەستی ماركس ئەوەیە، كە بە كرێكارانی ئەڵمانیا بڵێت شان ڕامەوەشێنە و بڵێی پەیوەندیی بە منە نییە و ئەم بەرهەمە واتە (سەرمایە) تەنیا پەیوەندیی بە كرێكارانی ئینگلتەراوە هەیە، بەڵكو پەیوەندیی بە یاساكانی بەرهەمهێنانی سەرمایەدارییەوە هەیە.
بەشێك لە كەسایەتییەكان لە شانۆگەرییەكانی شكسپیر لە كتێبی (سەرمایەی) ماركس دیارە و بەشێك لەو كەسایەتییانە لەلایەن ماركسەوە وەك ئاماژە بۆ چینێك یان توێژێكی كۆمەڵایەتی یان هەڵوێستێكی سیاسی بەدیدەكرێت. هەر بۆ نموونە كەسایەتی فالستاف و كوكلی بیوەژن لە شانۆگەریی هنری چوارەم و كەسایەتی شایلۆك لە شانۆگەری بازرگانی ڤینیسیا لە باسەكانی سەرمایە و هەڵوێستەی توێژە كۆمەڵایەتییەكان ڕەنگیداوەتەوە و تەنانەت ماركس لە نامەیەكدا بۆ ئینگلز باس لەوە دەكات، كە هەندێ لە كارەكتەرەكانی شكسپیر لە شانۆگەرییەكانیدا لەلایەن منداڵەكانیەوە بۆ وەسفكردنی هەڵوێستەكان بەكاردێن.
(فرانسیس وین) یەكێكە لەو نووسەرانەی كە پێیوایە كارل ماركس لە كتێبی سەرمایەدا شاعیری دیالیكتیكە.
لەژێر ئەو ناونیشانەدا نووسەری ناوبراو لە ڕۆژنامەی گاردیاندا لە ٨ی تەمموزی ٢٠٠٦ وتارێكی بڵاوكردەوە و پێیوایە (سەرمایە) جگە لەوەی شیكردنەوەیەكی ئابوورییە، شاكارێكی ئەدەبی تەواونەكراوە و كۆمەڵێك نموونەی ئەدەبی هونەری تێدایە كە تایبەتن بە میلودرامایەكی سەردەمی ڤیكتوری یان كارەساتێكی گریكی یان كارێكی كۆمێدی جوناتان سویفت، كە ناوبراو نووسەرێكی ئەنگلۆ-ئیرلەندییە.
لە كتێبی سەرمایەدا كۆمەڵێك (كۆلاجی) ئەدەبی ڕادیكاڵانە بەدیدەكرێن و ماركس لە نووسینی كتێبی (سەرمایە)دا وەك هونەرمەندێكی لێهاتوو كاریكردووە و پێیوابوو كە كارەكەی (هەمووكەیەكی هونەرییە).
لە نووسینەكانیدا ماركس ڕستەكانی (تیمونی ئەتینا) سەبارەت بە دارایی كە (بنەمای چەوساندنەوەی ڕەگەزی مرۆییە) و ڕستەی سوفوكلیس لە شانۆگەری (ئینتیگۆن) كە دەڵێت: (پارە پارە، نەفرەتییەكی مرۆڤە و هیچ نەفرەتییەك نایگاتێ) بەكاردەهێنێت.
(فرانسین وین) لە میانەی وتارەكەیدا ئاماژە بە كۆمەڵیك نووسەری مەزن دەكات كە وتە و دەستەواژەكانیان لە كتێبی سەرمایەدا بوونی هەیە، لەوانە شكسپیر، گۆتە، میلتون، ڤۆلتێر، هومر، بلزاك، دانتی، شیلر، سۆفۆكلیس، ئەفڵاتۆن، زینون، سیرفانتس، تۆماس مۆر، جگە لە چیرۆك و ڕۆمانە ڕۆمانسییەكان و گۆرانی و میلۆدراما و شانۆگەرییە كۆمیدییەكان.
لە دیدی ماركسیزمەوە داهێنان لە بواری ئەدەب و هونەر بەشێكە لە شوناسی مرۆڤایەتی، كە لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا هەیە و مرۆڤ ئەو بوونەوەرەیە توانای بەرهەمهێنانی كاری هونەریی هەیە، كە توانای چوونە نێو وردەكارییەكانی ژیانی ڕۆژانەمان و هەست و ئەندێشە و خۆشی و ئازارەكانی مرۆڤی هەیە و جگە لەوەی ئامرازێكی دەربڕین و تێگەیشتنە لە خودی مرۆڤ و بەردەوامبوونی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی لەگەڵ یەكتر و سازدانی جۆرێك لە دیالۆگی ڕاستەوخۆی خەڵك و تێگەیشتن لە كەلتووری گەلانی دیكە لە سەردەمی جیهانگیریدا. بەدرێژایی مێژوو ئەدەب و هونەری پابەند بە داكۆكیكردن لە ماف و داخوازیی خەڵك، ئامرازی فێربوون و پێگەیاندنی خود و بەرامبەر و بنەمایەكی داهێنان بووە و ڕێگایەكی تێكۆشانیش بۆ گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی بووە.
ئەدەب و هونەری پابەند بە كێشە و مافی خەڵك یەكێك لە وێستگە مێژووییەكانی پانتایی گشتی بووە و بنەمایەكی دروستبوونی بووە و بەشێوەیەكی مێژووییش ڕاستەوخۆ پەیوەندیی بە فەلسەفەوە هەبووە و تەنانەت ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ خودی بۆچوونی ماركس كە دەڵێت: فەیلەسوفەكانی پێش من تەنیا شیكردنەوەیان بۆ واقیع و مێژوو كردووە و ئەركی من گۆڕانكاریی واقیعە، دەتوانین بڵێین خودی ئەدەب و هونەر وەك ئامرازێكی گۆڕانكاری، چەمكێكی فەلسەفییە.
یەكێك لەو ڕووداوانەی كە ئاماژەیە بۆ شارەزایی ماركس لە ئەدەبدا، لە ڕووداوێكدا دەردەكەوێت كە ماركس لە ساڵی ١٨٦٧ پێش ناردنی بەشی یەكەمی (سەرمایە) بۆ چاپ بە ئێنگلز دەڵێت : كتێبی (شاكارە نەناسراوەكە)ی بلزاك بخوێنەرەوە.
ئەم چیرۆكە باس لە هونەرمەندێكی شێوەكاری مەزن بەناوی (فرینهوفر) دەكات كە لەماوەی دە ساڵدا خەریكی (پورتریە) یەكە و پێیوایە شۆڕشێك لە بواری هونەردا ئەنجامدەدات.
كاتێك ئەم شێوەكارە تابلۆكەی پیشانی دوو هاوڕێی خۆی دەدا، هەردووكیان سەریان سووڕدەمێنێ كە تابلۆكە بە كارێكی لاواز دادەنێن و پێیدەڵێن بۆ واتكردووە؟
فرینهوڤەر تەماشای تابلۆكەی دەكات و دەڵێ تابلۆكەم هیچ نییە! من دە ساڵ كارم تیاكردووە و لەدواییدا دوای دەركردنی هاوڕێكانی، تابلۆكە دەسووتێنێت و خۆی دەكوژێت.
ئاماژەكردن بەم ڕووداوە جگە لەوەی كە ماركس خۆی پێیوایە كە كتێبی (سەرمایە) شاكارە، بەڵام بەجۆرێكی گاڵتەئامێز لەوەدەچێ دەیەوێت بە ئینگلز بڵێت من لەو كاتەی دەمەوێت شاكاری خۆم بخەمەڕوو وەكو پاڵەوانی چیرۆكەكەی بلزاك ناكەم.
چیرۆكی (شاكارە نەناسراوەكەی) بلزاك كە ماركس بۆ ئینگلز ناردوویەتی بیخوێنێتەوە، كۆمەڵێك لێكدانەوەی دیكەی بۆ دەكرێت، بۆ نموونە نووسەری ئەمەریكی (مارشال بریمان) ئەو گاڵتەجاڕییەی هاوڕێیانی فرینهوڤەر بە تابلۆكە دەكەن و پێیدەڵێن تۆ چیتكردووە و ئەمە تەنها چەند هێڵێكی ڕەنگاوڕەنگی تێكەڵاوە و چۆن تۆ دوای دە ساڵ ئەم كارەت كردووە، كە هیچ مانایەكی نییە؟
بریمان پێیوایە ئەو چیرۆكەی بلزاك ئاماژەیەكی مۆدێرنانەی تێدایە و ئەو تابلۆیە شێوازێك و قوتابخانەیەكی هونەرییە، كە ئێستا پێیدەگوترێ شێوازی ئاپستراك داماڵیین (تجرید)، ئەو شێوازە بۆ نەوەیەك لەو كاتەدا لەوانەیە ڕوون نەبێت، بەڵام بۆ دواڕۆژ بابەتێكی نوێ دەبێت.
ئەدەب و هونەر و كەلتوور بەگشتی، بەدرێژایی مێژوو پەیامیان هەبووە و ئەم پەیامەش لەو كۆمەڵگایانەی بە قۆناغی گواستنەوەی كۆمەڵایەتیدا تێپەردەبن و لە ڕەوشێكدا قۆناغی رزگاری نیشتمانی تەواونەبووە، ئەوا ئەرك و ئەم پەیامەی چاوەڕێدەكرێ كە بیگەیەنێت و ئەنجامیبدات، دژوارتر دەبێت.
وانەكانی مێژوو پێماندەڵێن، كە میوزیك و شیعر و شانۆ و تابلۆ و رۆمان و چیرۆك و بوارەكانی دیكەی هونەر لە كاری شۆڕشگێڕانە بۆ گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی و ڕووبەڕووبوونەوەی شاڵاوی سەرمایداری و تێكۆشان بۆ عەدالەتی كۆمەڵایەتی و خەبات بۆ ڕزگاری نیشتمانی جیاناكرێتەوە.
پێویستە داهێنەران لە بواری ئەدەب و هونەر گوێی خۆیان لەسەر دڵی ئەم خاكە دابنێن و ترپەی دڵی كوردستان بژنەفن و بە كاری داهێنەرانەی خۆیان لە بواری شانۆدا باس لە خۆشی و ناخۆشی.. پێشكەوتن و سەركەوتن .. كوسپ و ڕێگاگرتن و هەڵە و كەموكوڕی و دەسخۆشی لە نەریتی جوان و رەخنە لە كاری قیزەوەن، بكەن.
بۆ ڕەخساندن و بتەوكردنی گیانی موقاوەمەت، گەلەكەمان پێویستی بە هەموو شێوازەكانی تێكۆشان هەیە.
