بەڕوونی
وابەستەیی ئابووری وەك دیاردەیەكی جیهانی بریتییە لە ملكەچبوون و وابەستەیی ئابوورییەكی لۆكاڵی یان ئابوورییەكی نەتەوەیی بە ئابوورییەكی پێشكەوتووتر لێی و، ئەم ملكەچبوونە شوناسێكی گشتگیر وەردەگرێت بە جۆرێك كۆنتڕۆڵكردنی دارایی و بازرگانی و تەكنیكی لە ئابووری دوواكەوتوودا لە لایەن ئابوورییەكەی پێشكەوتووتر لێی ئەنجام دەدرێت.
شێوازێكی دیكەی وابەستەیی ئابووریی بریتییە لە ڕەوشی ئابووری ئەو وڵات و ناوچانەی داگیركراون یان كۆڵۆنیاڵكراون بەو دەوڵەتانەوەش، كە فرەنەتەوەن و، نەتەوەی باڵادەست سیاسەتێكی ئابووری ئەوتۆ پەیڕەو دەكات، كە هەژموون و سەپاندنی دەسەڵاتی خۆی لە سیاسەتی پەراوێزخستنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتووری و سیاسیی هێزی مرۆیی و ناوچە ونیشتمانی نەتەوەی ژێردەست، دەبینێتەوە.
ئاكامەكانی وابەستەیی ئابووری بریتییە لە سەرهەڵدان و تەشەنەكردنی بێكاری و هەژاری و دابەزینی ئاستی بژێوی و، مەبەست لێی كاركردنەسەر بڕیاڕ و بژاردەی سیاسییە.
ئەگەر بڕوانینە مێژووی دەوڵەتی عێڕاق لە سەرەتای دامەزراندنییەوە تا ئێستا، سیاسەتی ئابووری سەرجەم حكومەتەكانی ناوەند بریتی بووە لە بنیاتنان و چڕكردنەوەی پرۆژە ئابوورییەكان، بەتایبەتی پرۆژەكانی پیشەسازی گشتی و پیشەسازی نەوت وەك پاڵاوگە و كارگەكان لە ناوچەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێڕاق و، پەكخستنی گەشەپێدان لە كوردستان وەك ئاكامێكی سیاسەتی شۆڤینیستانەی پەیڕەوكراو.
لە دوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس لە 2003دا، هەلومەرجێكی لەبار هاتەپێشەوە و مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان وەك فاكتێك و ئەمری واقیع كرا و، زەمینەی گونجاو بۆ باسكردن لە ئابووری سەربەخۆ و گرتنەبەری میكانیزم بۆ ئەم مەبەستە واڵابوو.
دەستووری بڕیاڕدراوی 2005 لە عێڕاق و بنەماكانی فیدڕالێزم، كە تەنیا بواری سیاسی و ئیداری ناگرێتەوە و، لە دەستووردا ئاماژە بۆ بواری ئابووریش كراوە لەوانەش بابەتی وزە، لە ماوەی بیست ساڵی ڕابووردوودا بە هۆی قەیرانی دەوڵەتی عێڕاق، هەر هەنگاو و بیركردنەوەیەك بۆ پەیڕەوكردنی مافی ئابووری هەرێم بە عەقلیەتی ناوەندێتی ڕەها لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەغدا دژایەتی كراوە و، بڕیاڕەكانی دادگای ئیتحادی لەم بوارەش، كە سەرجەمیان بە سیاسیكراوە، ئەم ڕاستییە دەخەنە ڕوو.
باسكردنی سەربەخۆیی ئابووری هەرێمی كوردستان یەكێك لەو چەمكانەیە، كە بەردەوام نەتەوەی باڵادەست و ناوەندی حوكمران بە گومان و قایلنەبوون مامەڵەی لەگەڵدا كردووە و، لە ئایندەشدا ئەگەر تەرازووی هێزەكان بەم شێوەیەی ئێستا بێت، ئەوا گومان نییە، كە ئەم دەستوورەی ئێستا هەیە ناتوانێت زامنی كەمترین ماف و دەسەڵاتی ئابووری هەرێمی كوردستان بكات، نەك باسكردنی سەربەخۆیی ئابووری، كە مەبەست لێی كۆتایهاتنی وابەستەیی و ملكەچبوونە بە سیاسەتی ئابووری زۆربە و تاقمی حوكمران لە دەوڵەتێكی نادیموكراسیدا، كە چەمكی هاوڵاتیبوون و بەشداری پارێزگاكان و هەرێم ــ هەروەك لە دەستووری جێبەجێنەكراودا هەیە ــ لە دانانی سیاسەتی ئابووریدا پەیڕەو ناكرێت.
ئەگەر سیاسەتی حكومەتی عێڕاق بە كۆسپ و تەگەرەیەكی سەرەكی بۆ وەدیهینانی سەربەخۆیی ئابووری كوردستان دابنرێت، ئەوا لە هەمان كاتدا سیاسەتی ئابووری پەیڕەكراو لە هەرێمی كوردستان هۆكارێكی سەرەكی دیكەیە، كە ئاڵنگاری بۆ چەمكی سەربەخۆیی ئابووری درووست كردووەو، تەنانەت غەدریلێكردوە.
حكومەتی هەرێمی كوردستان چەمكی سەربەخۆیی ئابووری تەنیا لە بابەتی سەربەخۆیی لە فڕۆشتنی نەوتی هەرێمدا بە دابڕین لە سیاسەتی ئابووری پەیڕەوكراو، دەبینێتەوە، لە كاتێكدا ئەزموونی ئابووری جۆراجۆر ئەوە دەردەخات كە شوناسی سیاسەتی ئابووری هۆكارە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی ئابووری.
پێویستە سەربەخۆیی ئابووری بە نیسبەت كوردستانەوە، بریتیبێت لە پەیڕەوكردنی سەروەری و ئیرادەی گرتنەبەری سیاسەتێكی ئابووری لەسەر بنەمای نەخشە و پلانی گونجاو بۆ گەیشتن بە دۆخی پشتبەستن بە وزە و توانای زاتی و خۆبژێوی و وەدیهێنانی ئاسایش لە بواری خۆراك و وزە و ئابووریدا، كە لە بەرژەوەندی ئاسایشی گشتی هاووڵاتی بێت و، كەرامەت و كات و توانا و دارایی تاكی كوردستانی دابین بكات و، توانای ڕووبەڕووبوونەوەی فشاری جۆراجۆری هێزی دەرەكی و دەوڵەت و ئەو ڕێكخراوە جیهانییانە بێت، كە كار بۆ سەپاندنی نموونەی نیولیبرالیزم بەسەر ئابووریدا دەكات، بەڵام ئەوەی ڕوویدا دەسكەوتەكانی سیاسەتی سەربەخۆی لە فڕۆشتنی وزە لەسەر ژیانی خەڵكدا ڕەنگی نەدایەوە و، خزمەتی توێژێكی مشەخۆری كرد و گومان لەوەدا نییە ئەگەر خەڵك هەستیان بە دەستكەوتەكانی ئەو سیاسەتە بكردایە، ئەوا دژ بە بڕیاڕی دادگای پاریس ناڕەزاییان دەڕدەبڕی و، نەدەكەوتنە ژێر كارتێكردنی ئەوانەی دژی هەر بابەتێكن، كە ناوی سەربەخۆیی پێوە بێت.
شكستی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئەنجامنەدانی سەربەخۆیی ئابووری بۆ چەندین هۆكار دەگەڕێتەوە، لەوانە:
ــ نەبوونی (سیاسەتی ئابووری هەمووكی) و دەربازنەبوون لە ئابووری بەرخۆر و، پشتبەستن بە داهاتی نەوت وەك تاكە سەرچاوەی سەرەكی داهات.
ــ وازهێنان لە چەمكی (گەشەپێدانی مرۆیی بەردەوام) كە دیاردەی گەشەپێدانی چەندین نەوەیە و كارتێكردنی ئەرێنی لەسەر پەرەسەندنی خەڵك و كۆمەلگا لە ڕێگای دابینكردنی عەدالەت و باشكردنی ڕەوشی ژیان و تەندروستی هەیە و، هاوسەنگی نێوان دەسكەوتی ئابووری و بنەمای ژینگەپارێزی و سروشت دابین دەكات و، پێداویستییە مادییەكانی ژیانی مرۆڤ و بەرهەمهێنان و دابەشكردنی عادیلانەی سامان و داهات ڕیك دەخات.
ــ بەردەوامبوون لە ئاراستەی (بەتایبەتكردنی ڕەها)ی سەرجەم چالاكی ئابووری و خستنەسەرپشتی بوارەكانی وەبەرهێنان بۆ سەرمایەدارن و ئاراستەكردنی پرۆژەكانی بواری وەبەرهێنانی كەرتی نیشتەجێبوون و بازرگانی لە چوارچێوەی مانەوە بە ئابوورییەكی سەرمایەداری وابەست و دوواكەوتوو، كە لە بەرژەوەندی بۆرژوای بیروكراتی دەسەڵات و مشەخۆری دەوروپشتیدایە.
ــ پەیڕەوكردنی میكانیزمەكانی سەروەری (ئابووری بازاڕ) و لاوازبوونی خزمەتگوزاری لە بواری كۆمەڵایەتی و تەندروستیدا.
ــ جێبەجێنەكردنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و، ئامادەنەبوون بۆ پێداچوونەوە بە سیاسەتی بواری وزە.
لە ئاكامی ئەو تابلۆیەی لەم خاڵانەدا باسمان كرد دەردەكەوێت، كە چەمكی سەربەخۆیی ئابووری لە ڕێگای شوناس و ناوەڕۆكی سیاسەتی ئابووری پەیڕەوكراو دێتە دی، نەك تەنیا سەربەخۆیی لە فڕۆشتنی وزە.
سیاسەتی ئابووریی حكومەتی هەرێم گەورەترین زیانی بە چەمكی سەربەخۆیی ئابووری گەیاند و، زەمینەیەكی خۆشكردوە، كە ئەوانەی لە ڕوانگەی بەرژەوەندی تایبەتەوە دژی سەربەخۆیی نیشتمانی خۆیان بن، هەمان گوتاری دوژمن و نەیارانی كوردستان سەبارەت بە دژایەتیكردنی سەربەخۆیی ئابووری دووبارە بكەنەوە و كاری نەرێنی لەسەر ڕای گشتی كوردستان بكەن، لە كاتێكدا سەرجەم ئەو بابەتانەی كە لە دەستووری عێڕاقدا سەبارەت بە مافە ئابوورییەكانی هەرێمی كوردستان هەن سەرەڕای تێپەربوونی بیست ساڵ بەسەر دەستووردا جێبەجێنەكراون و تەنانەت چەندین ڕێكکەوتننامەی نێوان بەغدا و هەولێرش سەبارەت بە بابەتی ئابووری و بودجە هەن جێبەجێنەكراون و ئەمەش بنەمای نەبوونی متمانەیە و، ئەگەری ئەوەش هەیە رێكکەوتنی ئەم دواییەش جێبەجێ نەكرێت.
گرنگە گوتاری سیاسی كوردستانی بۆ ڕای گشتی، سەبارەت بە ڕەوابوونی سەربەخۆیی ئابووری، پشت بە بنەمای ڕەوابوونی تێكۆشانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی كوردستانی ببەستێت و، بە هەمان شێوە لە بواری مامەڵەكردن لە بواری وزە و سامانە سروشتییەكانی كوردستان، بەڵام ئەم سەربەخۆییە لە ڕێگای سیاسەتێكی ئابووریی دێتە دی كە گەشەپێدان و خۆشگوزەرانی دابین بكات و، تەنیا بەسەربەخۆیی فڕۆشتنی وزە، ئابووری سەربەخۆ نایەتە دی.
سەربەخۆیی ئابووری وەک بەرنامەیەکی کرداریی گشتگیر هێشتا دەستی پێنەکردووە، تا کۆتایی هاتبێت!
