رەزا شـوان
هـێـماسازی"سـیمـبولـیزم" شـتـێکە گوزارشـت لە شـتـێکی تر دەکـات. شـتەکان، وێنـە، نـووسـراو، دەنگ یان هـێما و نیـشانەی تایبەتـن کە نـوێنـەرایەتی شـتـێکی تـر دەکـەن. وشەی سـیمبول، لەوشەی"سیـمبـۆلـۆن"ی یۆنانی کـۆنەوە وەرگیراوە ە. لە لە زمانی فەرەنـسیش "سیـمـبول" بەکـارهـێـنراوە. لە ساڵی (١٦٥٠) دا، بـە پـراکـتـیکی پـێـدانی شێوازی هـێمایی شتەکان سەریهـەڵدا. سیمبول واتای"هـێمـا، نـیـشانە،وشەی نهـێـنی، مـۆڵەت" دەگرێتەوە.هـێـما شتـێکە لە دەرەوەی واتـای خۆی واتایەکی تر دەگەیەنێـت.
لە ساڵی " ١٨٩٢"دا، سـیمـبـولـیزم، وەک بـزووتـنەوەیـەکی وێـژەیی، لـە فـەرەنـسادا بڵاوبووەوە. لەو ساڵەوە "سیمبول، سیمبولیزم" بوون بە دوو وشەی وێـژەیی جیهانی.
لەوانەیە هەسـتی پـێنەکەیـن، کە لە ژیـانی رۆژانەمانـدا، نەک تەنها لە وێـژەدا، رۆژانە تـووشی سـەدان هــێمای جـۆراوجـۆر دەبـین. کە واتـەیـەکی تـریـان هـەیە. بـۆ نمـوونە وێنەی پیتی (پی) شوێنی وەستانی ئۆتۆمبێلە، پیتی (ڤی) واتای سەرکەوتـن دەگەیەنێـت.وێنەی (فـرۆکە) ی سەر تابـلـۆی شەقـامەکان، واتـای رێـگای فـڕۆکەخـانە دەگـەیەنێـت.
پـێناسەی سـیـمبـولـیزم لە وێـژەدا:
سـیمبـولـیزم وەک بەرزترین شێوەی خەیـاڵ، یەکێکە لەو میکانیـزمە هـونەرییانەی کە زۆرتـرین جـار، لە دەقـە وێـژەیـیە جـۆراوجـۆرەکـانـدا بەکـاردەهـێنـرێـت. سـیـمبـولـیزم
بـریـتییە لە ئـامـراز و لە شـێوازێکی وێـژەیی بەهـێز، کە تێـیدا هـێماکان بۆ نـیشانـدانی بیـرۆکەی قـووڵ و ستایـشە جیاوازەکان لە مانـای وشـەکانی خۆیـان بەکـاردەهـێنرێـن. لـەوانەیە مانـایەکی شـاراوە، لەنـاو ئـەم هـێـمایانەدا بـدۆزینـەوە.
هـێماکان رۆڵێکی گرنگ دەگێڕن، لە داڕشتنی بابەتەکان و گەشەپێدانی کارەکتەرەکان و شـوێـن و ئاشکـراکـردنی پـاڵـنەر و پەیـامە بنـەڕەتـیـیەکـان.
نووسـەران دەتـوانـن لە رێـگەی بەکـارهـێـنانی هـێـماکانەوە، بە پـوخـتی گـوزارشـت لە بیـرۆکەیەکی قـووڵتر و لە هـەست و لە تەوەرە ئاڵـۆزەکان ولە چەمکە ئەبـستراکتەکان بکەن. لە دەرەوەی مانای وشەکانی خۆیان. لە بـری ئەوەی، کە بە روونکـردنەوەیەکی درێـژ روونیـان بکەنـەوە.هـێما لـە کـولـتوورە نەریـتە وێـژەیـیە جـۆراجـۆرەکـانـدا، بـۆ دەربـڕیـنی بـیـرۆکەی ئاڵـۆزەکـان بەکـارهـێنراون. سـتراتـیژی هـێـماکـان دەتـوانێـت بـە چاوخـشانێک زۆر شت بگەیەنێـت و بەربەستەکانی زمـان تـێـپەڕێنێـت. تێگەیـشتن لە هـێـماسازی لـە وێـژەی منـداڵانـدا، زۆر گـرنـگە. پێـویـستی بـە قـووڵـبوونـەوە هـەیە.
گرنگـییەکانی هـێماسازی لە وێـژەی منـداڵانـدا:
سیمبولیزملە وێـژەی منداڵانـدا، تەنیا بۆ کات بەسەربـردن نییە. سیمبولـیزم لەوێـژەی منـداڵان، سەرەڕای رووکەشبوونی بیـرکردنەوەی منـداڵان و ئاگادارنەبـوونیان لە واتا نیـشانەییەکان کە لە دەقەکانـدا هـەن. بەڵام خەیاڵیان سەرقـاڵ دەکەن بۆ بیرکـردنەوە و تێگەیشتن لە واتا شاراوەکانیان. ئەو منداڵانەی کە لە ژینگەیەکی خوێندنەوەدا پێبگەن و لەلایـەن دایـکان و بـاوکـانیانـەوە هـانبـدرێـن، دەتـوانـن لـە هـێـماکان و لـە پەیـام و مەبەستەکانی چـیرۆکەکان یان هـۆنـراوەکانی بـۆ منـداڵان تـێبگەن و لێکـیان بـدەنەوە.
هـێما زۆر زیـاترە لـەوەی کە تەنهـا شـێـوزاێک بێـت بـۆ گـێڕانەوەی چـیرۆک. بەڵکـو دەروازەیـەکە،یارمەتیـدانی منـداڵان دەدات، بـۆ تـێگەیـشتـنـێکیقـووڵـتر، لە بیـرۆکە قووڵە ئاڵـۆزەکانی ژیـان و لە چەمکە ئەبستراکتەکان. منداڵان لە رێگەی هـێماکانەوە، بە رێگەی نوێ و قـووڵتر لە جیهانی دەوروبەریان دەڕوان و پێی ئاشنادەبن.هـێماکان رۆڵـێکی گرنگـییان لە گەشەکـردنی زانستی و لە سـۆزداریی منـداڵان هـەیە. هـێـماکان چیرۆکەکانی منداڵان، جوانتر و شیرینتر و سەرنجڕاکێشتر دەکەن. هـانی بیرکردنەوەی رەخـنەییـان دەدەن.
بەکارهـێنانی سیمبـولـیزم، لە چـیرۆکی منـداڵانـدا، یارمەتیان دەدات بۆ هەستکردنێکی زیاتر و بۆ فـراوانکـردنی ئاسۆی خەیاڵـیان و بۆ زاخـاودانی بیـر و هـۆش و هـزریان. هەر چـیرۆکێکیش لە وێـژەی منداڵانـدا، پەیامێکی: رەوشتی، کۆمەڵایەتی، نـیشتمانی، مـرۆڤـایەتی لەخۆگرتـووە.بە زۆری چـیرۆکی فـۆلکلۆریی کوردی بۆ منداڵان، لەسەر هـێما داڕێـژراون. هـێماکانیش، ئاژەڵ و باڵـندە و دارودرەخت و گوڵ و مێروو و شتی گـیانـدار و بێ گـیانی دیـکەن، کـە لـە ســروشـتی جـوانی کـوردسـتانـدا هـەن، وەک:
(شاخ، کانی، کەو، ئاسکە، گورگ، رێـوی، چەقـەڵ، مەڕ، داربەڕوو، نـێرگز،... هـتد)
هـێماکان بیرکردنەوەی رەخـنەیی بـەرەو پێـشەوە دەبەن. هـانی منـداڵان دەدەن، کە بە قووڵییەوە لە دەقەکان بڕوانن و فێری شیکردنەوە و لێکدانەوەی بیرۆکە ئاڵۆزەکان و مـانـا بنـەڕەتـیـیەکـانیـان بـبن. فـێـریـان دەکـەنبە تـێـڕوانـیـنێـكی وردتـر،لـە پەیـامـە قـووڵـەکانی چـیروکەکان بـڕوانـن. بۆ نمـوونە:لە چـیرۆکی "دارە بەخـشـندەکـە"، دار هـێمایە بۆ خۆشەویستی و قوربانیدانی بێ بەرامبەر. یان چیرۆکەهـۆنراوەی (رێوی و کەڵەشـێر) ی بیـرمەنـدی کوردمـان پیـرەمـێـردی نەمـر. رێـوی، هـێـمایە: بـۆ مـرۆڤی زمـان لـووس و فـێـڵـباز و خـەڵـەتـێـنەر.کـە دەیـەوێـت لـەژێـر پـەردەی ئـایـین و بـە روواڵەت پیاوچاک و تۆبەکار، کەسانی دڵپاک و خۆشباوەڕ بخەڵەتێنێت و تەفریان بدات. بەڵام ئەم کەسانە، ناسراون و ناوزڕاون، خەڵکی دەیـانناسن و شارەزان لە فـێڵ و نیاز ناپاکیان و باۆەڕیـان پێیان نییە. کەڵەشـێریـش وەک هـێـمایەکە، بـۆ کەسـانی وریـا و ژیـر و پەنـدوەرگـرتـوو.
نمـوونەیەکی مـۆدێـرنی چـیرۆکەهـۆنـراوەی هـێـمایی کوردیتـان بۆ باس دەکەیـن، کە کورتە چیرۆکەهـۆنـراوەیەکی، هـۆنـراوەنووس و چـیرۆکنووسی گەورەی گەلەکەمان، کاک (لـەتیـف هـەڵـمەت)ە، لەژێـر نـاوی (پـیرەمـێردێـک)، ئەمـە دەقـەکەیـەتی:
پـیـرەمـــــێـردێ
چـووە قـوتـابخـانـەی گـونـدێ
لـە حـەوشـــــــەدا راوەســـتـا
دەوریـــان لـێــدا مـامـۆســـتـا
هـا خـاڵـە گـیـان
چـیـت گـەرەکـە خــاڵـە گــیـان
پــیـرەمـێـردی بـەســتـەزمـان
کـە لاواز بــوو وەک گـۆچـان
وتی تـوخـوا مامـۆسـتا گــیان
فــێـرم نـاکـەی چـۆن بـنـووسـم کـوردسـتـان
هـەڵـمەت لەم کورتە چـیرۆکەهـۆنـراوەیەیـدا بـۆ منـداڵانی کورد، پیـرەمـێردی کـردووە بە هێما. نەخوێندەوارێکی تامەزرۆ و شەیدایەکی فێربوون و نووسینی "کوردستان"ە. لە رێگای ئەم پیرەمێردەوە، دەیەوێـت، پەیـامی کوردستان پەروەری و خۆشەویستی و هـاوبەستەبـوون بۆ کوردستان، لە دڵی منـداڵانی کوردمان بـڕوێنێـت. کە نەوەی ئەمڕۆ و داهـاتووی کوردستانن. مامۆستاش هـێمای فـێرکرن و پەروەردەکردنە. قـوتابخانەش هێمای شوێنێ پەروەردە و فێربوون و زانینە. بۆیە پیرەمیردەکەی بردووەتە قوتابخانە.
هـانـدانی منـداڵان بۆ دەستنیشانکـردن و تێگەیشتن و لێکـدانەوەی هـێماکان، دەتوانێت، ئەزمـوونی خوێنـدنەوەیـان زۆر بـەرزبکاتەوە.
لە چـیرۆکی منـداڵان، هـێماکان چەنـدین شێوەی جیاوازیان هـەیە. هـەریەکەیان چـێژ و تامـێکی نـاوازە بە چـیرۆکەکە دەبەخـشـن.
چەنـدیـن هـێـمای گـەردوونی هـەن، کە هـەمـان مـانا لە سەرانـسەری کولـتوورەکانـدا هەڵـدەگـرن. وەک لە هەمـوو جیهانـدا "دڵ" هـێـمای خـۆشەویـستییە. سێ رەنگەکانی چـرای هـاتـووچـۆ"تـرافـیک لایـت"، "سـوور" بۆ وەستان، "زەرد" بۆ ئامادەبـوون، "سـەوز" بـۆ رۆیـشـتن.
بۆ نموونەئەمانە، کۆمەڵێک رەنگ و گوڵ و ئاژەڵ و باڵـندە و شتەکانی دیکەن، وەک هـێمابەکاردەهـێنرێـن و گوزارشت لە شتێکی تر دەکەن یان واتایەی شاراوەیان هەیە:
رەنـگەکـان:
سـپی: هـێمای دڵـپـاکی، بـێـتاوانی، ئاشـتی. خـۆبەدەسـتەوەدان
رەش: هـێمای ماتـەمـیـنی، مـردن، خـراپە، نهـێـنی. خـەمبـاری
سـوور: هـێمای سـۆزداری، خۆشـەویستی، مەتـرسی. تـووڕەیی، ورووژانـدن
سەوز: هـێمای سـروشت، گەشـبینی، هـیوا، گەشەکردن، بەپـیتی، سامان، ئیرەیی
زەرد: هـێـمای خـۆر، هـیوا، گەشبینی، سامان، شادی، ئاگاداری، نەخـۆشی، ترس.
شـین: هـێمای ئـارامی، دڵـتەنـگی، سـەقـامگـیری
پەمـەیی: هـێـمای خـۆشـەویـستی، جـوانی
ئاژەڵەکـان:پانتایەکی زۆریـان وەک هـێما، لەچیرۆکەکانی منـداڵان گـرتـوونەتەوە.
شـێر: هـێمای ئازایـەتی، هـێـز، شاهـانە، سەرکـردایەتی
سـەگ: هـێـمای بەئـەمـەکی
رێـوی: هـێـمای فـێـڵبـازی، زۆرزانی، هـەڵخـەڵـەتـانـدن
گـورگ: هـێمـای دڕنـدەیی، چـاوچـنـۆکی
چـەقـەڵ: هـێـمای نـەوسـنی، چـڵـێـسی
مـەڕ: هـێـمای بێـدەسەڵاتی، بێ زیـانی، نـەرم و نیـانی، خـۆڕاگـری، ئـارامی
ئەسـپ: هـێمای هـێـز، راپـەڕیـن، شکـۆمـەنـدی
باڵـندەکـان: بەشێکی زۆری چـیرۆکی منـداڵان، وەک هـێـما باڵـندەیان بەکارهـێناون:
کـۆتـری سـپی: هـێـمـای ئـاشـتی، رۆحی پیـرۆز
هـەڵـۆ: هـێمـای ئـازایی، ئـازادی
هـێماکان لە سروشـتدا: سـروشت دەوڵەمەنـدە بە هـێماکان کە شتەکان و چەمکەکان و ئەزمـوونەکانی مـرۆڤ بەرجەسـتە دەکـەن:
خـۆر: هـێـمای ژیـان، هـیـوا
خـۆر هـەڵهـاتـن:هـێـمای سـەرەتـایـەکی نـوێ
مـانـگ: هـێـمای نـهـێـنی، گـۆڕانـکاری.
شـاخ: هـێـمای بەربـەسـت، دەسـتکەوت
بـا: هـێمـای ئـازادی، ونـبـوونە
ئەستێرەکان: هـێـمای خـەون، چـارەنـووس
گـوڵ: هـێمای سروشت، جوانی، مێینەیی، گەشەکردن، لەدایکبوون، خۆشەویستی پەپـوولە: هـێـمای جـوانی، بێ زیـانی، لە دایکـبوونێکی نـوێ، گـۆڕانـکاری
رووبـار: هـێـمای گەشـتی ژیـان، گـۆرانی
ئـاگـر: هـێـمای روونـاکی، ژیـان، ژیـانەوە، زانـیـن. لەنـاوچـون
گـڵـۆپی کارەبـایی: هـێمای بیـرکـردنەوەی نـوێ
منـداڵان، هـێـمای دڵـپـاکی، بـێـتـاوانی، راستگـۆیی، بـەردەوامی ژیـان
بەرزکـردنەوەی دوو پەنجـەی وەک حەوت (٧): هـێـمـای سـەرکـەوتـن.
لە چـیرۆکی هـێمایی بۆ منـداڵان، زۆر ئاساییە، هەروەکو مـرۆڤەکان، ئـاژەڵ، باڵـندە، گـوڵ، چـیا، هـەڵـۆ، کەو، پەپـوولە،... هـتد، بە کوردی قـسەبکەن، پـێکەنـن، بـڕۆن. بچـن بۆ قوتابخانە، ئاهەنگ بگـێڕن، گۆرانی بچـڕن، چێشت لـێبنێن،...هـتد. منداڵانی قـۆناخی خەیـاڵی، باوەڕ بەم شتە هـێماییانە دەکەن، چـێژ لە گـێڕانەوەیان وەردەگرن.
چیرۆکەکەکانی (کـلیلە و دیـمەنە)ی نووسەر و بیرمەنـدی هـیندی بەیـدەبا، چـیرۆکە ئەفسانەییەکانی، چیرۆکنووسی یۆنانی (ئـیـزۆپ)، چیرۆکەهـۆنراوەکانی (لاڤـۆنتـین) چیرۆکنووسی فەرەنسی بۆ منداڵان. چـیرۆکەهـۆنراوەکانی میری شاعیرانی عـەرەب (ئەحمەد شەوقی ـ بە رەچەڵەک کورد) بۆ منـداڵان. هەموویان وەک هـێـما: ئاژەڵ و باڵـندە و رووەک و دار و رووبـار و،...هـتـد، شتی هـێـمایی تریان بەکارهـێناون، کە هـێـمان و مەبـەسـتی بـەر و دوایـان مـرۆڤـەکـانـن. لە وێـژەی منـداڵانی کورد دا، بە دەیـان چـیرۆکی فـۆلکـلۆری و مـۆدێـرنی هــێمایـیمان هـەیـە، بـۆ نمـوونە چـیرۆکی: تـیـتـلە و بـیـبـلە، مـریـشکە خـان دەچـێـت بـۆ شـاری شـووکـرد،... هـتـد.
هـەنـدێک لـە چـیرۆکە هـێـماییـەکـان بـۆ منـداڵان، رەخـنە و تـوانـج و پـلاری سـیاسیی شاراوەیان لەخۆگرتوون. دژایەتی دەسەڵاتی زۆرداری، ستەمکاری دەکەن. بۆ نموونە، چـیرۆکی "گـورگ و بەرخـۆلە"گـورگ هـێـمـایە بـۆ دەسەڵاتێکی زۆردار و سـتەمکار. بەرخـۆلـەش هـێـمایە بـۆ گـەلـێکی بێـتـاوان و بێ دەسـەڵات. منـداڵانی بچـووک مانـای شاراوەی ئەم چـیرۆکانە نازانـن. بەڵام لە قـۆناغـی هەراشـبووندا، قـۆناغی ریالـیزمی، تێـدەگەن کە نە گـورگ و نە بەرخـۆلە قـسە نـاکـەن.تێـدەگەن کە گـورگ و بەرخـۆلە، هـێمان بۆ ستەمکار و ستەملێکراو. ئەم چیرۆکە ئەم پەنـدە کوردییەشی لەخۆگرتووە:"کە زۆر هـات قەواڵە بەتاڵە" دڵنیام چیرۆکی گورگ و بەرخۆلەتان خوێندووەتەوە.
ئەمانە و بەهـازاران هـێمای ترهـەن، نەک تەنیا لە وێـژە بەکاردەهـێنرێن، بەڵکو لە هەموو بوارەکانی دیکەشدا، وەک هـێما بەکاردەهـێنرێـن. کە مانایەکی تر دەبەخـشن.
(*) تا رادەیەک، سـوو
دم لە چەنـد ماڵپەڕێـکی ئینگـلـیزی وەرگـرتـووە
نەرویــج: ٢٠٢٥
